Nazwa obiektu: Pomnik Czynu Legionów
Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Legionista
Adres obiektu: Rynek
Czas powstania obiektu: 1930 r. (Rekonstrukcja: 1998 r.)
Projektant obiektu: Włodzimierz Konieczny (1886-1916) – pierwowzór rzeźby legionisty, Kazimierz Prokulski – zagospodarowanie otoczenia pomnika w okresie międzywojennym
Zleceniodawca obiektu: Związek Legionistów w Radomiu (oryginał); Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika „Czynu Legionów” (rekonstrukcja)
Opis obiektu: Pomnik stoi pośrodku Rynku. Składa się z wysokiego cokołu obłożonego płytami z czarnego granitu, o przekroju kwadratu ze ściętymi narożami. W górnej części cokół jest zwężony i stanowi podstawę brązowej rzeźby Legionisty. We froncie cokołu pomnika znajduje się napis: „CZYNOWI / LEGIONÓW / KOMENDANTA / PIŁSUDSKIEGO / OBYWATELE /1930 1998”. Na pozostałych trzech bokach umieszczone są metalowe odlewy krzyży: Walecznych, Virtuti Militari oraz Legionów Polskich. Wieńcząca pomnik rzeźba ukazuje żołnierza Legionów (piechura) w pozycji na spocznij, z karabinem stojącym przy prawej nodze. Na kolbie karabinu umieszczona sygnatura firmy „Kamar”.
Historia obiektu: Dzieje pomnika sięgają 1923 r., kiedy to przeprowadzono ekshumację ciała kpt. Józefa Mariańskiego (1892-1920), radomianina poległego w Białymstoku w wojnie polsko-bolszewickiej. Wówczas wśród członków Związku Legionistów (z rotm. Michałem „Brzękiem” Osińskim na czele) narodziła się idea upamiętnienia żołnierzy Legionów marszałka Piłsudskiego. Pierwotnie planowano zlokalizować pomnik w kwaterze Legionistów cmentarza rzymskokatolickiego, jednak w 1924 roku Rada Miejska podjęła decyzję o zmianie lokalizacji planowanego monumentu. Wybrano miejsce symboliczne – Rynek, który w okresie zaborów był miejscem straceń bohaterów powstania styczniowego. W tymże 1924 r. z udziałem J. Piłsudskiego wmurowano kamień węgielny pod budowę pomnika. Oryginalny pomnik miał formę statui żołnierza (piechura) wspartego na strzelbie, umieszczonej na wykonanym z piaskowca szydłowieckiego podwójnym cokole z piedestałem. Pierwotna rzeźba, autorstwa Stanisława Ostrowskiego (1879-1947), wykonana została w patynowanym gipsie i odsłonięta 10 sierpnia 1930 r., podczas IX Zjazdu Legionistów w Radomiu, z udziałem marszałka Józefa Piłsudskiego. Dopiero w 1934 r. na cokole stanął odlew projektu Kazimierza Pietkiewicza (1903-1965), wykonany w zakładach brązowniczych Braci Łopieńskich w Warszawie. Pierwowzorem pomnika była statuetka legionisty, wyrzeźbiona przed śmiercią przez Włodzimierza Koniecznego, którą otrzymał w prezencie imieninowym 19 marca 1916 r. marszałek Józef Piłsudski. Z wyborem takiej formy pomnika związana jest ciekawa anegdota o tym jak Marszałek odrzucał kolejne przedstawione przez Michała „Brzęka” Osińskiego projekty, kwitując je jednym, wypowiadanym z litewskim akcentem, słowem: „swinstwo!”. Marszałek sam podsunął pomysł rzeźby otrzymanej od Koniecznego. Autorem pierwotnego otoczenia pomnika był radomski architekt, Kazimierz Prokulski, autor m.in. projektu mauzoleum Dionizego Czachowskiego. Pomnik w kwietniu 1940 r. zniszczony został przez Niemców, którzy na jego miejscu wybudowali basen przeciwpożarowy. Idea jego rekonstrukcji zrodziła się w 1980 r. w miejscowej „Solidarności”. W piątą rocznicę „radomskiego Czerwca ’76” na Rynku ustawiono symboliczny cokół z napisem: „W tym miejscu stał Pomnik Legionisty zburzony przez hitlerowców, skazany na zapomnienie”). W 1990 r. doszło do ustawienia kamienia węgielnego pod pomnik. Ten odtworzony został jednak dopiero w 1998 r., staraniem Społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika „Czynu Legionów”. Prace wykonała Artystyczna Pracownia Rzeźby i Konserwacji Zabytków „Kamar” Sz. i M. Kowalskich. Odlew zaś Zakład Odlewniczy Metali Nieżelaznych Tomasza Zwolińskiego w Iłży. Pomnik odsłonięto 11 listopada 1998 r.
Literatura, źródła:
W.M. Kowalik, Pomnik „Czynu Legionów” w Radomiu, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2008, nr 3, s. 18-22.
Pomnik Czynu Legionów, Jednodniówka, Radom 1998.
W. Dąbkowski, Pomnik „Czynu Legionów” w Radomiu, „Radomir” 1988, nr 1.
Dodaj wspomnienie