Brama Krakowska

Nazwa obiektu: Brama Krakowska

Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Brama Starokrakowska, Brama Iłżecka, Brama Pijarska

Adres obiektu: skrzyżowanie ulic Wałowej i Krakowskiej, w ciągu murów miejskich

Czas powstania obiektu: około 1360 r.

Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: XVI w. – renesansowa nadbudowa wraz z dodaniem przedbramia; XVIII w. – restauracja i nowe nakrycie bramy przez Pijarów; 1807-1809 r. – rozbiórka z polecenia okupacyjnych władz austriackich; 1966-1970 r. – rewaloryzacja pozostałości bramy z częściową rekonstrukcją fundamentów

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: król Kazimierz III Wielki

Opis obiektu: Brama Krakowska zachowana jest w stanie reliktu w postaci fundamentów obiektu wyniesionych na około 1 m ponad teren oraz jednej ściany, przylegającej do budynku dawnego kolegium oo. pijarów. Brama wybudowana jest z kamieni polnych i czerwonej cegły na planie kwadratu ok. 10 x 10 m, z osiowo ulokowanym przejazdem i wysuniętym przed nią przedbramiem. Grubość ścian obiektu wynosi od 2,3 do 2,6 m. Pewne analogie pozwalają przypuszczać, że radomska Brama Krakowska mogła wyglądać podobnie do zachowanej swej imienniczki w Lublinie.

Historia obiektu: Brama Krakowska powstała jako jedna z trzech bram wjazdowych do miasta (obok Bramy Lubelskiej i Bramy Piotrkowskiej) w trakcie budowy tzw. Nowego Radomia, czyli Miasta Kazimierzowskiego, jako warownego ośrodka miejskiego (miasta królewskiego) na „surowym korzeniu”, zarządzeniem ostatniego monarchy z dynastii Piastów – Kazimierza III Wielkiego. Decyzją króla radomskie wójtostwo sprzedane został 22 stycznia 1350 r. Konradowi z Warszawy, który został nowym wójtem i zarazem zasadźcą Nowego Radomia. Po tej dacie, zapewne jeszcze w latach 50. XIV w. i przez całe lata 60. tego stulecia trwały prace przy wznoszeniu najważniejszych budowli murowanych miasta, w tym Bramy Krakowskiej. Prace budowlane przy niej mogły być zaczęte jeszcze w latach 50., choć większość historyków za czas powstania murów miejskich z bramami przyjmuje następną dekadę. Świadectwem powstania gotowego dzieła był wmurowany w bramę kamień z napisem Opus Regis Casimiri 1357 lub 1365 (data ta była odczytywana także jako: 1333, 1337, 1340). Pamiątkę tę oglądał w 1820 r. zwiedzający Radom Julian Ursyn Niemcewicz: „Widziałem jeszcze kamień, wyjęty z ostatniéj zwalonéj bramy, z tym napisem: Opus Casimiri Regis 1333”.

Z Bramą Krakowską związana jest także rzeźba Madonny Radomskiej, zdobiąca wjazd do miasta najprawdopodobniej od momentu wzniesienia bramy, aż do rozbiórki, kiedy przeniesiono ją do Fary. Jest to płaskorzeźba, względnie pełnoplastyczna rzeźba przyścienna, wykonana z jednego kawałka drewna lipowego. Należy do dzieł dojrzałego gotyku, tzw. stylu miękkiego i kręgu Madonn na Lwach. Powstała najprawdopodobniej w latach 60. lub 70. XIV w. w jednym ze śląskich warsztatów snycerskich i mogła być darem dla miasta od samego króla Kazimierza III Wielkiego, co potwierdza obecność wspominanego napisu na kamieniu. Obecnie, po przeprowadzeniu prac konserwatorskich i przywróceniu oryginalnego wyglądu, rzeźba Madonny Radomskiej eksponowana jest w Muzeum Katedralnym w Radomiu.

Przed Bramą Krakowską zbiegały się historyczne trakty wiodące przez Radom – z Krakowa, przez Wierzbicę, Wąchock i Kielce oraz z Sandomierza, przez Skaryszew i Iłżę. W okresie renesansu Brama Krakowska został nadbudowana, otrzymując najprawdopodobniej w zwieńczeniu attykę. Setki lat istnienia odcisnęły swe piętno na tej budowli. Mimo licznych remontów – np. w XVIII w. Pijarzy gruntownie odnowili i ponownie „nakryli” bramę – u schyłku I RP obiekt był już mocno nadwerężony. Decyzją okupacyjnych władz austriackich w w latach 1807-1809 Brama Krakowska została rozebrana. W pracach tych uczestniczył radomski cieśla A. Brandmüler, a materiał z rozbiórki przeznaczono m.in. na brukowanie ulic i zasypanie fosy. Nad stanem tym kilkanaście lat później ubolewał wspomniany Niemcewicz, pisząc: Rakuszanie, za panowania tu swego, zaczęli byli rozbierać mury i baszty w około miasta wyniesione, my dokańczamy to dzieło niecne; przecież, można było oszczędzić choć jedną bramę, przez uszanowanie dla Kazimierza Wielkiego! Zaprawdę, zbyt mało mamy poszanowania dla Kazimierza Wielkiego! Zaprawdę, zbyt mało mamy poszanowania dla przeszłości, dla pamiątek dobrych królów naszych i znakomitych czynami ziomków. Niszczą się wszystkie dawności naszéj pamiątki; wkrótce starożytna Polska stanie się zupełnie nową. Przecież dobrzeby było pamiętać, że nie jesteśmy ludem od wczoraj, że nie latami, lecz wiekami istnienie nasze liczymy.

W latach 1966-1970 z inicjatywy Michała Tadeusza “Brzęk” Osińskiego z Klubu Miłośników Radomia i Ziemi Radomskiej, na zlecenie Radomskiego Towarzystwa Naukowego, doc. Andrzej Gruszecki z Zakładu Architektury Polski Politechniki Warszawskiej przeprowadził badania murów miejskich z Bramą Krakowską. W wyniku tych prac odsłonięto fundamenty bramy i przedbramia oraz wykonano ich częściową rekonstrukcję. Uczestniczący w pracach archeolodzy Wojciech Twardowski i Jacek Gula odkryli ślady mostu nad fosą i pozostałości belkowanej nawierzchni drogi.

12 marca 2010 r. w Muzeum Sztuki Współczesnej otwarta została wystawa zorganizowana staraniem Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia w związku z 700-leciem urodzin króla Kazimierza III Wielkiego. Na ekspozycji zaprezentowane zostały m.in. koncepcje projektowe odbudowy Bramy Krakowskiej studentów Instytutu Urbanistyki i Architektury Politechniki Łódzkiej. Większość z tych wizualizacji była mocno futurystyczna. Z kolei w 2011 r. rozstrzygnięty został konkurs na projekt odbudowy Bramy Krakowskiej, ogłoszony przez władze Radomia. Zwyciężyła nowoczesna koncepcja krakowskiej Pracowni Architektury Opaliński, tak zarekomendowana przez komisję konkursową: „charakteryzuje ją wysoka kultura kształtowania przestrzeni w historycznym otoczeniu”. Projekt ten, wykonany w duchu modernizmu, wzbudził kontrowersje i wywołał sprzeciw wśród środowisk miłośników lokalnej historii i zabytków miasta. Nie doczekał się realizacji. Oficjalnie brak możliwości realizacji projektu odbudowy uniemożliwił brak miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Artystyczne konteksty obiektu: O Bramie Krakowskiej pisał w swych „Podróżach historycznych po ziemiach polskich” cytowany Julian Ursyn Niemcewicz. Pochodząca z Radomia słynna pisarka Zofia Romanowiczowa w powieści „Szklana kula” zawarła taki opis: (…) Wyobraźcie sobie panoramę naszego miasta w średniowieczu. Kiedy podróżnik przebył odwieczne puszcze i bory, miasto ukazywało mu się w lekko wklęsłej misie rzeki Mlecznej, obwiedzione rdzawym pasem ceglanych murów obronnych, poprzerywanych basztami. Sinawa wstęga wody wypełniającej fosę opasywała miasto, do którego z rozmaitych stron prowadziły drogi i mosty zwodzone przed bramami miejskimi. Ze środka miasta wystrzeliwały dominanty w postaci wieży ratuszowej i kościoła farnego. Na południowym skraju rysował się kompleks obronny królewskiego zamku. Siłę wyrazu plastycznego podkreślała oprawa ciemnej zieleni puszcz, a wysokościową skalę miasta – niska zabudowa przedmieść i wsi podmiejskich. Wyobraźcie sobie ten widok, ten przepych w blasku pełnego słońca, wyobraźcie sobie…

Na przestrzeni lat powstawały liczne wizualizacje oryginalnego wyglądu Bramy Krakowskiej i murów miejskich. Rysunkową wizję fortyfikacji miejskich z Bramą Krakowską stworzył np. arch. Alfons Pinno (po 1940 r.). W „Galerii Miasta Kazimierzowskiego” Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia znajduje się makieta bramy, wykonana przez Janusza Saka w 2010 r., w oparciu o wygląd bramy miejskiej w Szydłowie. Z kolei w „Galerii Dziedzictwa Kulturowego” SKRZR znajduje się kopia rzeźby Madonny Radomskiej z Bramy Krakowskiej (według wyglądu sprzed konserwacji), wykonana przez Dariusza Gruszczyńskiego w 2012 r.

Literatura, źródła:
W. M. Kowalik, Brama Krakowska miejskich murów obronnych, „Wczoraj i Dziś Radomia” 1999, Nr 1, s. 13-15.
Bramy miejskie, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 30.
R. Szczygieł, Powstanie nowego miasta w Radomiu, w: Radom. Lokacja miasta, odkrywanie zamku, Radom 2001, s. 23-34.
Urbanistyka i architektura Radomia, pod red. W. Kalinowskiego, Lublin 1979, s. 78-80.
J. U. Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż 1858, s. 418-420.
Z. Romanowiczowa, Szklana kula, Paryż 1964, s. 49.
B. Koś, Brama Krakowska oczami studentów, „Echo Dnia Radomskie” 2010, Nr 62, s. 4.
M. Rusek, Bez fałszu w historii? Magistrat rozstrzygnął konkurs na odbudowę Bramy Krakowskiej, „Gazeta Wyborcza – Radom” 2011, Nr 69, s. 1.
W. M. Kowalik, Projekt z dysharmonią, „Gazeta Wyborcza – Radom”, 2011, Nr 83, s. 5.
J. Lombarski, Co Pan na to, profesorze Kalinowski?, „Gazeta Radomska” 2011, Nr 7, s. 12.
Radomska Madonna, folder, oprac. ks. M. Krawczyk, W. Stan, Radom 2019.