Nazwa obiektu: Szpital Starozakonnych
Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Szpital św. Aleksandra/Szpital Żydowski/Szpital Płucny/Ochotnicze Hufce Pracy
Adres obiektu: ul. Limanowskiego 23
Czas powstania obiektu: 1851 r.
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: Żydowska Gmina Wyznaniowa w Radomiu
Opis obiektu: Jest to budynek murowany, piętrowy, wybudowany na planie prostokąta, którego krótsze boki z jednej strony posiadają wnękę, a z drugiej wypust. Elewacja frontowa budynku jest pięcioosiowa, z symetrycznie umieszczonymi drzwiami wejściowymi. Na wysokości poddasza ciągnie się szereg niewielkich okienek oświetlających tę część obiektu. Budynek posiada dość płaski, czterospadowy dach, pokryty blachą. Obiekt posadowiony jest na sporej działce – pierwotnie urządzonej jako ogród, obecnie zaniedbanej.
Historia obiektu: Komitet Budowy Szpitala Żydowskiego powołany został w Radomiu już w 1837 r. Radomscy potomkowie Abrahama od tego roku zaczęli mozolnie gromadzić fundusze na budowę lecznicy. Okoliczności (duża zachorowalność i śmiertelność mieszkańców dzielnicy żydowskiej w Radomiu) spowodowały, że jeszcze w latach 40. XIX wieku zorganizowany został prowizoryczny szpital przy domu kahalnym na Wale. Pierwszy szpital (w dosłownym tego słowa znaczeniu) przeznaczony dla Żydów guberni radomskiej otwarty został 11 lutego 1848 r. w parterowym budynku po dawnym szpitalu miejskim św. Aleksandra (znajdował się przy trakcie Starokrakowskim, w pobliżu miejsca, gdzie powstał wkrótce szpital starozakonnych). Ponieważ pomieszczenia dawnego szpitala św. Aleksandra okazały się niewystarczające, radomska Gmina Wyznaniowa Żydowska podjęła decyzję o budowie nowego obiektu szpitalnego. Został on zlokalizowany na działce sąsiadującej z byłym szpitalem św. Aleksandra, ofiarowanej przez skarb państwa z inicjatywy gubernatora Edwarda Białoskórskiego. Wystarali się o to bogaci Żydzi radomscy, między innymi rodzina Bekermanów. Powołana została ponadto Rada Szczegółowa Opieki Szpitala Starozakonnego, której pierwszym przewodniczącym został rabin Izaak Landau. Po nim funkcję tę objął znany przemysłowiec Sana Bekerman. Budowa nowego obiektu szpitalnego szła sprawnie i już 13 września 1851 r. został on oddany do użytku. Początkowo szpital mógł przyjąć do 20 chorych, lecz już w ostatnim kwartale XIX w. liczba ta podwoiła się, a w 1931 r. szpital dysponował 53 łożkami. Pierwszym dyrektorem szpitala został Władysław Wolf, później funkcję tę przez wiele lat sprawował Rufin Bekerman. Do 1870 r. nadzór nad obiektem sprawowała wspomniana Rada Szczegółowa Opieki Szpitala Starozakonnego, następnie – z ramienia Rady Gubernialnej – kurator.
Szpital w całym okresie swego funkcjonowania utrzymywały był z różnych źródeł. Wiele lat na jego funkcjonowanie składkę opłacały powiaty wchodzące w skład Dozoru Bóżniczego Okręgu Radom. Źródłami utrzymania były także czynsze i zwroty opłat za leczenie (np. w 1889 r. było to 35 kopiejek za dobę). Pewne dochody przynosił szpitalowi także lombard żydowski. Od 1920 r. znajdował się w pieczy Związku Specjalnego dla Wspólnego Utrzymania i Prowadzenia Szpitali w Mieście Radomiu i Powiecie Radomskim. W 1936 r. z powrotem przejęła go Żydowska Gmina Wyznaniowa. Od 1937 r. był dostępny dla wszystkich mieszkańców miasta. W okresie międzywojennym Szpital Starozakonnych posiadał dwa oddziały: chirurgiczny i chorób wewnętrznych (okresowo także chorób zakaźnych).
Z zachowanych źródeł wiadomo, że np. w 1872 r. w Szpitalu Starozakonnych leczonych było 324 pacjentów, z których zmarło 26. W tym czasie średnio na jednego pacjenta przypadało 20 dni szpitalnych. W 1889 r. leczono 275 chorych, a śmiertelność wynosiła 8,5%. Ponadto wiadomo, że przynajmniej od 1870 r., do przejścia na emeryturę w 1898 r., lekarzem szpitalnym był tu dr Jan Przychodzki. W 1870 r. ekonomem szpitala był Icek Finkelsztajn, a felczerem Izrael Finkelsztajn. W 1892 r. prace w szpitalu zaczął dr Henryk Fidler – od 1899 r. etatowy ordynator placówki. W 1899 r. pracował tu także dr Landau Janas, od 1901 r. dr Wolf Finkelsztajn, zaś od 1903 – dr Szymszel Kołodner, od 1907 r. – dr Chaim Raszkes, od 1912 – dr Ksawera Mulier. W 1933 r. lekarzem naczelnym Szpitala Starozakonnych został dr Izrael Kleinberger.
Blisko wiekową historię Szpitala Starozakonnych przerywa dramat II wojny światowej. W czasie likwidacji tzw. dużego getta (16/17 sierpnia 1942 r.) Niemcy wymordowali wszystkich pacjentów szpitala, a w jego bezpośrednim sąsiedztwie (tzw. ogród Penza) urządzili miejsce masowych mordów, a następnie kremacji zwłok Żydów radomskich. Zbrodnie te (w czasie kremacji wymordowanych Żydów Niemcy otoczyli budynek szpitala wysokimi matami słomianymi) pozostały w pamięci wielu radomian. Wiadomo, że na działce dawnego Szpitala Starozakonnych po wojnie (1948 r.), na pamiątkę tych krwawych wydarzeń, wystawiony został krzyż z wypisanymi nazwiskami pomordowanych (obecnie nie istnieje).
Budynek dawnego Szpitala Starozakonnych służył celom medycznym jeszcze długie lata. 16 września 1946 r., po odnowieniu, otworzono tu oddział gruźliczy Szpitala Św. Kazimierza, który funkcjonował aż do 1995 r. (wówczas przeniesiono go do budynku nowego Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego na Józefowie). Po tym czasie budynek powrócił we władanie Żydowskiej Gminy Wyznaniowej – tym razem w Warszawie, która wydzierżawiła go Ochotniczemu Hufcowi Pracy. Następnie budynek szpitala wraz z całą działką w 2004 r. przeszedł pod opiekę Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obecnie stanowi własność prywatną. Nowy właściciel wykonał skanowanie laserowe budynku w celu opracowania szczegółowej dokumentacji inwentaryzacyjnej obiektu. Oczekiwany jest remont budynku i nadanie mu nowego, komercyjnego przeznaczenia.
Artystyczne konteksty obiektu: Budynek Szpitala Starozakonnych wraz z personelem medycznym i pacjentami utrwalony został na filmie z lat 30. XX w., ukazującym żydowski Radom. Literackie konteksty obiektu odnaleźć można w twórczości m.in. Jehoszui Perlego, Bernarda Gotfryda, czy Jana Gauzego.
Literatura, źródła:
Szpital Starozakonnych, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 315.
J. Reymond, R. Wiraszka, Dzieje szpitalnictwa radomskiego, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2006, nr 1, s. 35.
R. Wiraszka, Źródła do biografii lekarzy żydowskich w Radomiu, „Radomskie Studia Humanistyczne” 2018, t. 5, s. 179-204.
S. Piątkowski, Szpital Starozakonnych w Radomiu (1851-1942), „Słowo Żydowskie” 1995, nr 15, s. 10.
J. Bekerman, W sprawie szpitala Starozakonnych w Radomiu, „Ziemia Radomska” 1933, nr 28, s. 2.
Miasto przejęło szpitale św. Kazimierza i Starozakonnych, „Ziemia Radomska” 1931, nr 278, s. 3.
Szlak Pamięci Radomskich Żydów „Ślad” – folder, Radom 2017.
Szpital: 15 lat budowy, w:, Księga Radomia. Historia zgładzonej przez nazistów społeczności s. 31-32.
Koniec Szpitala Żydowskiego, w: Księga Radomia. Historia zgładzonej przez nazistów społeczności żydowskiej w Polsce, Radom 2017, s. 150.
Dodaj wspomnienie