1. Nazwa obiektu: Kapliczka przy zbiegu ulic Limanowskiego i Przechodniej
1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: kapliczka koło Krwiodawstwa
2. Adres obiektu: ul. Limanowskiego 40 przy zbiegu z ul. Przechodnią
3. Czas powstania obiektu: XVIII w.
3a. Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: 1861 r. – nadanie kapliczce zachowanego dziś kształtu architektonicznego; 1946 r. – odnowienie kapliczki po zniszczeniach wojennych i dodanie lastrykowej tablicy inskrypcyjnej; 2019 r. – kompleksowa renowacja konserwatorska kapliczki
4. Projektant obiektu: nieznany
5. Zleceniodawca obiektu: mieszkańcy Radomia
6. Opis obiektu: Kapliczka znajduje się w północno-zachodnim narożu skrzyżowania ulic Limanowskiego i Przechodniej. Ma formę czworoboku, osadzona jest na bazie dwuschodkowej o przekroju prostokąta. Cokół jej jest prostopadłościenny, o ściętych narożach i trzech uskokach w pionie. Tu do frontowej ściany przymocowana jest lastrykowa tablica inskrypcyjna z rytowanym napisem:
NA CZEŚĆ I CHWAŁĘ
BOGU
FIGURA TA ODNOWIONA
WE WRZEŚNIU 1861 R.
STOW. PRAC. GARBARSKICH
1946 R.
DAR BROWARU SASKIEGO
Powyżej cokołu kapliczki znajduje się gzyms w kształcie półwałka. Ponad gzymsem wznosi się główny trzon kapliczki, czworoboczny w przekroju, o uskokowych narożach. Wszystkie cztery ściany tej części obiektu rozbite są boniowaniem na sześć równoległych płaszczyzn, umieszczonych jedna nad drugą. Dla zróżnicowania wartości światłocieniowej poszczególne prostokąty swoje części centralne potraktowane mają fakturowo. W górnej części frontowej ścianki przymocowana jest prostokątna, metalowa szafka z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Szafka ta jest oszklona i obwiedziona wyciętą w blasze ozdobną bordiurą. Powyżej tej części kapliczki znajduje się gzyms złożony z kilku profili, a nad nim prostopadłościan z czterema niszami – po jednej w każdej ze ścian. Frontowa nisza zawiera odlaną w żeliwie grupę pasji, zaś pozostałe wnęki wyposażone są w oszklone obrazki dewocyjne malowane na blasze miedzianej. Z lewej strony na obrazku znajduje się postać św. Marii Magdaleny. Z tyłu za szkłem widnieje postać św. Szymona Apostoła. Po prawej stronie szybka osłania wyobrażenie Wniebowstąpienia Chrystusa. Kapliczka zwieńczona jest czworobocznym daszkiem z wyrastającym ponad nim betonowym krzyżem z pasyjką. Obiekt ogrodzony jest ozdobnym, metalowym płotkiem kowalskiej roboty.
7. Historia obiektu: Jest to jedna z najokazalszych i zarazem najciekawszych radomskich kapliczek. Położenie, wygląd i symbolika pozwalają mnożyć kolejne domysły co do pierwotnej funkcji tego obiektu oraz pozwalają wielorako interpretować dziejową rolę kapliczki w życiu miasta. Choć najstarsza data jaka pojawia się na tablicy inskrypcyjnej kapliczki to 1861 r., wiadomo, że obiekt powstał dużo wcześniej. Ks. Józef Gacki w artykule opublikowanym w 1855 roku w „Pamiętniku Religijno-Moralnym” pisze: „Tuż przy Piotrówce leży stare miasto Radom (…). Nie miało ono dawniej i tej ulicy, która go dzisiaj łączy z nowym miastem, a którą dopiero wyprowadził rząd austriacki. Wprzód z nowego do starego Radomia szła droga od bramy iłżeckiej (pijarskiej), zwracając się na prawo od figury murowanej, która do dziś dnia stoi na Nowym Świecie”. Co najmniej osiemnastowieczną genezę kapliczki potwierdzają także zapisy źródłowe, które mówią o istnieniu w tym miejscu obiektu małej architektury sakralnej „od dawnych czasów”. Już w początkach XVIII w. pojawia się w źródłach figura bądź kapliczka poświęcona Najświętszej Maryi Pannie, patronce kościoła klasztornego opactwa benedyktyńskiego w Sieciechowie, które w uposażeniu kościoła staroradomskiego otrzymało pobliski folwark, nazywany „Mariackie”. Jako że kapliczka aż do przełomu XVIII i XIX w. stała w połowie jedynej drogi łączącej Stary Radom (gród na Piotrówce i podgrodzie z kościołem św. Wacława) z Nowym (Miastem Kazimierzowskim), można przypuszczać, że geneza obiektu sakralnego w tym miejscu – pierwotnie zapewne drewnianego krzyża – może sięgać nawet średniowiecza. Warto zwrócić uwagę, że droga łącząca oba ówczesne Radomie w tym miejscu załamywała się, tworząc swoiste rozstaje. Miejsce to musiało być dla dawnych radomian znaczące i zarazem święte. Warto wiedzieć, że w tym miejscu we wczesnym średniowieczu (od XI do XII w.) znajdował się cmentarz. Lokalizacja kapliczki nabiera więc nowych znaczeń. Kapliczka (a konkretnie jej domniemana poprzedniczka sprzed wieków) mogła mieć formę tzw. „latarni umarłych”. Takie obiekty w Europie zaczęły powstawać w średniowieczu, a jedną z przestrzeni, w jakich były umieszczane, były właśnie okolice cmentarzy. Posiadały przeważnie wysmukłą sylwetkę i zwieńczone były latarnią, w której płonął ogień. Oświetlał on drogę podróżnym i zarazem przestrzegał przed wkroczeniem na teren świata umarłych. I nawet dziś sylweta kapliczki przypomina taką właśnie „latarnię umarłych”. Nowego znaczenia kapliczka nabrała zapewne po 1812 r., kiedy stała się przysłowiową „ostatnią figurą” na drodze z miasta na nowy cmentarz przy dawnym trakcie starokrakowskim. W górnej partii kapliczki umieszczony został żeliwny odlew pasji, dzięki czemu obiekt przybrał postać tzw. „Bożej Męki”, pełniącej kulturową funkcję „żegnacza”. Zatrzymywali się tu żałobnicy z trumną zmarłego, aby ten – przy tej „ostatniej figurce” – mógł symbolicznie pożegnać się z doczesnym światem. Zachowany do dziś wystrój architektoniczny obiektu pochodzi z 1861 r. Jest efektem przebudowy wpisującej się w wydarzenia manifestacji religijno-patriotycznych poprzedzających wybuch powstania styczniowego. To wtedy na ścianie kapliczki umieszczono blaszaną szafkę z obrazem Matki Bożej Jasnogórskiej – Królowej Korony Polskiej. W przeciągu wielu dziesięcioleci istnienia Boża Męka z Nowego Świata była świadkiem wielu wydarzeń z życia miasta. Zarówno pozytywnych jak i dramatycznych. Kronika radomskiej parafii farnej św. Jana Chrzciciela zawiera np. smutną informację o ostrzeliwaniu kapliczki w czasie okupacji przez niemieckich żołnierzy. Po zakończeniu wojny Stowarzyszenie Pracowników Garbarskich odnowiło obiekt, a nową tablicę inskrypcyjną z lastryka podarował Browar Saskiego. Kolejna kompleksowa renowacja kapliczki przeprowadzona została w 2019 r. Już w listopadzie 2017 r. opracowany został projekt budowlany robót remontowo-renowacyjnych kapliczki. Jego autorami zostali: Jacek Kapusta (część architektoniczno-konstrukcyjna) i Wojciech Wdowski (część konserwatorska). W kwietniu 2019 r. rozstrzygnięto przetarg na renowację obiektu, którego zwycięzcą została firma „Pracowania Rzeźby i Konserwacji Kamienia Iwo Maj” z Kostrzyna koło Poznania. Oferta remontu opiewała na 86 tys. zł. Prace remontowe trwały do sierpnia 2019 r. Odnowa kapliczki z ulicy Limanowskiego była kompleksowa. Objęła szereg prac, dzięki którym ten cenny zabytek (wpisany do rejestru WKZ pod Nr 82/B/93 i datą 29.12.1993 r.) uratowany został przed niechybną degradacją oraz zachowany dla przyszłych pokoleń.
7a. Artystyczne konteksty obiektu: Kapliczka jest drugoplanowym bohaterem jednego z rozdziałów książki Jana Gauzego Złożysz przysięgę, będziesz z nami opisującej Radom w czasach rewolucji 1905 r. Autor w cieniu kapliczki umieścił epizod nieudanego zamachu na jednego z carskich funkcjonariuszy, jakiego dokonać miał sam Józef Grzecznarowski. W „Galerii Dziedzictwa Kulturowego Radomia” Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia znajduje się model kapliczki, wykonany przez Janusza Sałka w 2005 r., w skali 1:25. Wygląd kapliczki sprzed i po konserwacji we wrześniu 2019 r. utrwalony został na kolekcjonerskich widokówkach Radomskiej Inicjatywy Pocztówkowej.
8. Literatura, źródła:
Fuglewicz B., Początki Radomia. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy nad rzeką Mleczną, Radom 2013, s. 136.
Gacki J., Radom i jego kościoły do końca XVIII wieku, nakładem S. Zielińskiego, Radom 1999, s. 10-11.
Gacki J., Stary Radom i jego kościoły, „Pamiętnik Religijno-Moralny” 1855, t. XXIX, z. 3, s. 245.
Gauze J., Złożysz przysięgę, będziesz z nami, Warszawa 1973, s. 124.
IK, Remontują zabytkową kapliczkę przy ulicy Limanowskiego, „Echo Dnia Radomskie” 2019, nr 142, dod. „Echo Radomskie”, s. 11.
IK, Będzie remont zabytkowej kapliczki. Miasto szuka wykonawcy, „Echo Dnia Radomskie” 2019, nr 69, dod. „Echo Radomskie”, s. 10.
IK, Będzie remont zabytkowej kapliczki. Miasto szuka wykonawcy, „Echo Dnia Radomskie” 2019, nr 65, s. 8.
Jelski A., Karta ewidencji zabytku ruchomego – Kapliczka przydrożna, ul. Limanowskiego / Przechodnia, Radom 1993, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
Kamieński S.Z., Kapliczki jako rzeczy pospolite. O radomskiej rzeźbie pomnikowej (część dwudziesta szósta), „Miesięcznik Prowincjonalny” 2013, nr 4, s. 8.
Kapliczka przydrożna przy ul. B. Limanowskiego, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 117.
Kozakiewicz Izabela, Remontują kapliczkę przy Limanowskiego, „Echo Dnia Radomskie” 2019, nr 139, s. 13.
Księga historyczna miejscowa probostwa radomskiego założona przez Ks. Józ. Woj. Urbańskiego 1879 roku, rękopis w Archiwum parafii św. Jana Chrzciciela w Radomiu, s. 356.
Luboński J., Monografia historyczna miasta Radomia, Radom 1907, s. 12.
Puton P., Boża Męka z ul. Limanowskiego (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata” 2017, nr 7-8, s. 4-5.
Puton P., Kapliczka przydrożna z ul. B. Limanowskiego w Radomiu, „Głos Mariacki” 2012, nr 6, s. 21-23.
Puton P., Kapliczka z ul. Limanowskiego odnowiona (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata” 2019, nr 9, s. 7.
Puton P., Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Nr A-10. Kapliczka przydrożna, ul. B. Limanowskiego/ Przechodnia, Radom 2005, Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia.
Radomskie – alfabet wykopalisk, Radom 1994, s. 112-115.
zn., Zabytkowa kapliczka, „Gość Niedzielny” 2019, nr 36, dod. „Gość Radomski Ave”, nr 36, s. II.
Dodaj wspomnienie