Nazwa obiektu: „Krzyż Wolności” na Zamłyniu
Adres obiektu: zbieg ulic Leopolda Okulickiego (dawnej Mlecznej, Świerczewskiego) i Głównej
Czas powstania obiektu: 1919 r.
Projektant obiektu: Józef Staniszewski (1888-1942)
Zleceniodawca obiektu: radomscy garbarze
Opis obiektu: Obiekt ukształtowany został jako zwieńczony krzyżem pień dębu, rosnący na skale, co dobitnie podkreślają jego korzenie wyrastające ze szczelin głazów. Drzewo to nie jest jednak ukazane w całej krasie i majestacie tego szlachetnego gatunku. Dąb ten jest okaleczony: ścięty na pewnej wysokości, z poucinanymi konarami. Nie jest jednak martwy – wyraźnie widać, że wraca do życia: odrastają nowe gałązki, rozwijają się młode liście. Forma taka nadana została temu obiektowi oczywiście nieprzypadkowo. Mamy tu do czynienia z pięknym, plastycznym symbolem odradzania się do życia po długim pozostawaniu w stanie śmierci. Krzyż jest więc wyraźną alegorią odzyskania przez Polskę niepodległości – powrócenia do “życia” po 123 latach niewoli, czyli “śmierci” wywołanej okaleczeniem i uniemożliwieniem swobodnego wzrostu. W dolnej części “skały” pomnika da się zauważyć trójlistną roślinę, którą interpretować można jako ojczyznę odradzającą się z trzech zaborów. Tuż obok widnieje ryta inskrypcja: „DZIĘKI CI BOŻE \ ZA WSKRZESZONĄ POLSKĘ \ PRACOWNICY GARBARSCY \ 1919 R.”. Na cokole krzyża znajduje się też sygnatura: „J. STANISZEWSKI \ RADOM”. Cały obiekt otoczony jest ozdobnym, żeliwnym parkanem. Zamłyński „Krzyż Wolności” wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 6.01.1994 r. i Nr 84/B/94.
Historia obiektu: Zbieg ulic L. Okulickiego i Głównej stanowi jądro historyczne Zamłynia. Wytworzony tu jeszcze w czasach staropolskich plac bez przesady można nazwać swoistym zamłyńskim rynkiem. Wprawdzie nazwy takiej nigdy raczej nie stosowano, a na plac mówiono raczej “Czerwonka” (w związku z epidemią czerwonki z początku XX w.), ale ta ze wszech miar interesująca przestrzeń ma w sobie coś z centrum. Tu właśnie dawni radomianie, a konkretnie tak liczni kiedyś w mieście garbarze, wybudowali pomnik upamiętniający odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wybór miejsca i dzielnicy nie może akurat dziwić – Zamłynie swego czasu z garbarstwa słynęło i garbarniami stało. To tu, w okresie największego rozkwitu tej branży w Radomiu, znajdowała się ponad połowa z wszystkich garbarskich fabryk. Robotnicy garbarscy, którym przewodził Kazimierz Wierciński (1860-1936), nie szczędzili grosza składając się na okazały pomnik, mający wyrazić ich radość z odzyskania przez Polskę suwerenności. Samo poświęcenie pomnika było wydarzeniem głośnym i podniosłym. Rozpoczęła je uroczysta msza św. sprawowana w Farze przez samego ordynariusza sandomierskiego bp Mariana Ryxa. Następnie ruszyła stamtąd procesja na Zamłynie – pod wybudowany przez garbarzy krzyż. Pochodowi temu przewodziła słynna w międzywojniu orkiestra kolejowa pod batutą Dominika Kozłowskiego. W procesji tej, liczącej setki, jeśli nie tysiące radomian, niesiono liczne sztandary, a po drodze mijano bramę triumfalną, wystawioną na cześć przybyłego biskupa, z napisem: „Witamy Cię czcigodny Pasterzu”. W cokół obiektu wmurowano słój z treścią aktu poświęcenia krzyża, o takiej treści: W dniu 14 września 1919 roku za czasów Pierwszego Sejmu po wskrzeszeniu Rzeczypospolitej Polskiej i rządów prezydenta ministrów Ignacego Paderewskiego został uroczyście poświęcony Krzyż Wolności wzniesiony na Zamłyniu przez robotników garbarskich na pamiątkę zmartwychwstania wolnej i niepodległej Polski. Data poświęcenia pomnika – w uroczystość Podwyższenia Krzyża Świętego, obrana została zapewne nieprzypadkowo. Pomnik powstał w warsztacie Józefa Staniszewskiego – przedstawiciela znanej radomskiej rodziny kamieniarskiej. W 2015 r. zamłyński “Krzyż Wolności” staraniem Urzędu Miejskiego w Radomiu został kompleksowo odrestaurowany, a symboliczną opiekę nad miejscem przyjęli na siebie uczniowie Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Radomiu.
Literatura, źródła:
CIG, Nowa Sztuka odrestauruje Krzyż Wolności, „Gazeta Wyborcza Radom”, 2015, Nr 110, s. 1
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 49, 157, 366.
J. Hall, Miejsca pamięci odzyskania niepodległości i obrony Rzeczypospolitej w latach 1918-1920 w Radomiu, „Radomir”, 1988, Nr 4, s. 43.
A. Jelski, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Krzyż na cokole – tzw. krzyż wolności, ul. Okulickiego przy wlocie Głównej, Radom 1993, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.
H. Kaszewski, Historia parafii św. Jana w Radomiu na przestrzeni 150 lat od 1825-1975 r. łącznie z krótką historią Radomia, diecezji sandomierskiej i wypadkami zaszłymi w tym czasie w Kościele i Ojczyźnie [T.1], Radom 1975, maszynopis w Archiwum Parafii św. Jana w Radomiu, s.109.
Księga historyczna miejscowa probostwa radomskiego założona przez Ks. Józ. Woj. Urbańskiego 1879 roku, rękopis w Archiwum parafii św. Jana Chrzciciela w Radomiu, s. 221.
W. Macherzyński, Krzyż Wolności na Zamłyniu, „Gazeta w Radomiu”, 2000, Nr 41 s. 2.
Poświęcenie pomnika, „Głos Radomski”, 1919, Nr 204, s. 2.
P. Puton, Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Krzyż na cokole – tzw. krzyż wolności, ul. L. Okulickiego / Główna.. Karta Nr B-009, Radom 2005; Nr B-009a, Radom 2011; Nr B-009b, B-009c, B-009d, Radom 2015. Archiwum SKRZR.
P. Puton, Radomskie krzyże „wolności”, „Głos Mariacki”, 2011, Nr 3, s. 12-13.
P. Puton, Pamiątka wskrzeszenia Polski. (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2015, nr 10-11. s. 7.
Dodaj wspomnienie