Retropedia – Retropedia Radomia

Mauzoleum Dionizego Czachowskiego

Nazwa obiektu: Mauzoleum Dionizego Czachowskiego

Adres obiektu: Plac 72 Pułku Piechoty

Czas powstania obiektu: 1938 r. (1963 r. – odtworzenie)

Projektant obiektu: inż. Kazimierz Prokulski (1880-1952)

Zleceniodawca obiektu: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze

Opis obiektu: Mauzoleum wykonane jest z prostych brył granitowych (szarych i czerwonych) w formie baldachimu wspartego na sześciu słupach, ustawionych na czterostopniowych schodach. Tylna ściana obiektu jest pełna, a w zwieńczeniu, na dwóch płaskich blokach prostopadłościennych ustawiony jest odlany z metalu orzeł. W górnej części baldachimu znajdują się ryte napisy, odwołujące się do miejsc walk Czachowskiego. Od frontu: „SVCHEDNIÓW – PARSZÓW – WĄCHOCK – ŚTY KRZYŻ”. Z prawej: „MAŁOGOSZCZ – PIESKOWA SKAŁA – GROCHOWISKA”. Z tyłu: „STEFANKÓW – LEMIESZE – JEZIORKI – BORJA”. Z lewej: „RZECZNIÓW – BIAŁOBRZEGI – JVRKOWICE – JAWOR-SOLECKI”. Na tylnej, pełnej ścianie wykuto napis: „Z INICJATYWY KS. J. WIŚNIEWSKIEGO / STARANIEM POL. TOW. KRAJOZNAWCZEGO / I KOMITETV BVDOWY ORAZ OFIARNOŚCIĄ / WOJSKA I SPOŁECZEŃSTWA / POMNIK TEN WZNIESIONO / KV CHWALE BOHATERA / PROCHY JEGO PRZENIESIONO / Z BVKÓWNA I ZŁOŻONO DN. 6 XI 1938 R. / W RADOMIV W 75 LETNIĄ ROCZNICĘ / BOHATERSKIEGO ZGONV”. Pod baldachimem mauzoleum umieszczony jest marmurowy sarkofag w formie prostej skrzyni posiadającej na wierzchu ścięte naroża. W przedniej ścianie utrwalono ryty napis: „ Ś. † P. / DYONIZY CZACHOWSKI / PVŁKOWNIK W POWSTANIV STYCZNIOWEM / WOJEWODA WOJSKOWY SANDOMIERSKI / VRODZONY 5 KWIETNIA 1810 ROKV / POLEGŁ NA POLV CHWAŁY / DNIA 6 LISTOPADA 1863 ROKV / POD JAWOREM SOLECKIM”. Wewnątrz mauzoleum, na tylnej, pełnej ścianie znajduje się metalowa tablica z napisem: „1863/1963. ZBURZONY PRZEZ / HITLEROWSKIEGO OKUPANTA / POMNIK / PŁK. D. CZACHOWSKIEGO / W 100-NĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI / ODBUDOWAŁO / SPOŁECZEŃSTWO M. RADOMIA”. Na szczycie sarkofagu umieszczona jest metalowa puszka z napisem: „ZIEMIA / Z POBOJOWISK 72 pp / IM. D. CZACHOWSKIEGO / Z WRZEŚNIA 1939 r. / I LAT OKUPACJI HITLEROWSKIEJ / 1939-1945”.

Historia obiektu: Idea sprowadzenia do Radomia szczątków pułkownika zrodziła się wśród działaczy miejscowego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w 70. rocznicę wybuchu powstania, w 1933 r. Rozpędu pomysłowi nadał trzy lata później ks. Jan Wiśniewski. Z jego inicjatywy w 1936 r. powstał Komitet Przeniesienia Prochów i Uczczenia Pamięci płk. Dionizego Czachowskiego. Ogłoszono konkurs na projekt mauzoleum, który wygrał radomski architekt Kazimierz Prokulski. Środki na przedsięwzięte dzieło płynęły od wojska, władz i społeczeństwa. Rozprowadzano też pocztówkę-cegiełkę z wizerunkiem projektu mauzoleum oraz sprzedawano wydaną na początku 1937 r. broszurę Wiktora Jana Paszkowskiego „Pułkownik Dionizy Czachowski – bohater powstania 1863 r.”. 29 października 1938 r. ekshumowano ciało Czachowskiego z cmentarza w Bukównie i umieszczono w wykonanej z brązu trumience, którą zaprojektował radomski artysta Jędrzej Krysiński. Następnego dnia odbyła się uroczystość przewiezienia trumienki ze szczątkami partyzanta do Radomia – ta ułożona została na lawecie armatniej i całą drogę eskortowana przez żołnierzy stacjonującego w Radomiu 72 Pułku Piechoty, który rok wcześniej Czachowskiego otrzymał za patrona. Szczątki Czachowskiego spoczęły w mauzoleum, które stało pierwotnie przy ul. Żeromskiego, na wysokości prezbiterium kościoła oo. Bernardynów. W uroczystościach wzięli udział m.in. gen. Władysław Bończa-Uzdowski, wojewoda kielecki Władysław Dziadosz, starosta radomski Jan Mieszkowski, prezydent Radomia Józef Grzecznarowski oraz tłumy radomian. Po dwóch latach, decyzją niemieckich władz okupacyjnych, monument został usunięty. Decyzja o jego zniszczeniu zapadła dokładnie 7 września 1940 r. Prace rozbiórkowe przeprowadzone zostały przez radomską firmę budowlaną Stanisława Maruszaka. Wykonano je w ciągu niespełna miesiąca od zapadłej decyzji i zakończono 3 października 1940 r. Dzięki zaangażowaniu radomian pomnik nie został jednak zniszczony. Tworzące go poszczególne bloki granitowe zostały w nieuszkodzonym stanie zabezpieczone na terenie posesji przy zbiegu ulic Reja i Mireckiego. Umożliwiło to odtworzenie mauzoleum w stulecie powstania styczniowego. Monument decyzją władz komunistycznych nie wrócił jednak na plac przed kościołem bernardynów, ale ustawiony został na skwerze przy zbiegu ulic Malczewskiego, Wernera i Koszarowej, który odtąd nazwano Placem 72 Pułku Piechoty. Znamienne jest także to, że w zwieńczeniu mauzoleum nie zamocowano pierwotnie znajdującego się tam krzyża, lecz ustawiono odlew orła dłuta radomskiego rzeźbiarza Jakuba Zajdensznira. W sarkofagu mauzoleum nie spoczywają już także prochy Dionizego Czachowskiego. Podczas rozbiórki pomnika w okresie okupacji trumna z jego szczątkami została ocalona i potajemnie skryta pod posadzką nawy głównej w kościele Bernardynów. Wydobyto ją dopiero po przeszło 40 latach, 21 marca 1981 r. i złożono w specjalnie wybudowanym sarkofagu przy północnej ścianie kaplicy św. Anny.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 174.

Widok wieży ciśnień w okresie międzywojennym

Wieża ciśnień na Glinicach

Nazwa obiektu: Wieża ciśnień na Glinicach

Adres obiektu: ul. Juliusza Słowackiego 104

Czas powstania obiektu: 1926-1927 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 2009-2011 r. – przebudowa wnętrza obiektu na cele biurowe

Projektant obiektu: Feliks Michalski (1879–1946)

Zleceniodawca obiektu: Magistrat miasta Radomia

Opis obiektu: Jest to obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr 431/A/90 z dnia 25.05.1990 r. Ukształtowany został jako masywna, okrągła w planie (średnica 12 m) baszta osiągająca wysokość 28 m. W dolnej części posiada wydatne boniowanie oraz nieco wysunięty portal drzwi wejściowych, nakryty płaskim trójkątnym tympanonem. Zasadnicza część wieży ozdobiona jest płytkimi bruzdami – pierścieniami oraz (od czasu remontu z XXI w.) symetrycznie rozłożonymi otworami okiennymi, zabezpieczonymi z zewnątrz ozdobnymi balustradami z barwionych szyb. W górnej części widzimy gzyms kostkowy, który podtrzymuje niewielkie poszerzenie obwodu obiektu, nakryte daszkiem ceramicznym. Wyżej znajduje się najwyższa kondygnacja z kilkoma oknami oraz ślepą balustradą tralkową, zasłaniającą taras widokowy. Do obiektu wiedzie ozdobna brama z kutymi skrzydłami, na których szczycie umieszczony jest uproszczony herb Radomia. Obok wieży znajduje się także parterowy budynek – dawniej domek dozorcy.

Historia obiektu: Znajdująca się na Glinicach wieża ciśnień to część wybudowanego w latach 20. XX w., z pożyczki amerykańskiego towarzystwa „Ulen & Company”, miejskiego systemu wodociągowego. Wieża ulokowana została w jednym z najwyższych punktów miasta i zasilana ze stacji pomp przy ul. Filtrowej. Pozwalała na utrzymanie stałego ciśnienia wody dostarczanej mieszkańcom miasta. Mieściło się w jej wnętrzu 1570 m³ wody. Obudowany murami wieży zbiornik zainstalowany został przez firmę „W. Fitzner i K. Gamper Sosnowiec”.Budynek jest dziełem uznanego warszawskiego architekta Feliksa Michalskiego, absolwenta politechniki monachijskiej, który nadał obiektowi klasycyzujący wystrój zewnętrzny o dość oszczędnym detalu, zwiastującym już modernizm. Swoją funkcję radomska wieża ciśnień – charakterystyczny element pejzażu Glinic – pełniła do 1983 r. Przez blisko dwie dekady budynek stał nieużytkowany. Na początku XXI w. wieża przeszła na własność firmy „Interfach”. W latach 2009-2011 przeprowadzony został kompleksowy remont obiektu i adaptacja jego wnętrz na potrzeby biurowe. Główne zmiany dotyczyły usunięcia z wnętrza zbiornika wodnego oraz towarzyszących mu instalacji. Puste wnętrze wieży podzielone zostało na siedem nowych kondygnacji o niezależnej od zabytkowych murów konstrukcji. Poszerzono istniejące okna i wybito nowe otwory okienne, wstawiono również windę. Wyzwaniem w czasie prac adaptacyjnych było podniesienie komfortu termicznego obiektu. Choć wieża ma grube ceglane mury nie spełniały one obecnych norm cieplnych. Termomodernizacja od zewnątrz nie wchodziła w grę – ze względu na boniowanie elewacji, jak i brak zgody konserwatora zabytków. Możliwe było jedynie ocieplenie od środka przy zastosowaniu specjalistycznych mineralnych płyty Multipor. Efektem prac modernizacyjnych jest niewielki, klimatyczny biurowiec o powierzchni 670 m² – jeden z pierwszych loftów w Radomiu.

Artystyczne konteksty obiektu: Wnętrza świeżo wyremontowanego obiektu mogli podziwiać radomianie podczas organizowanej przez Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” imprezy „Anima Urbis – Dusza Miasta”, czyli nocnej wędrówki po mieście w poszukiwaniu inspirujących miejsc na mapie Radomia. Wejście na wieżę miało miejsce dokładnie o północy z 22 na 23 czerwca 2013 r., w piękną księżycową i prawie najkrótszą noc w roku.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 287.

Widok Zakładu na pocztówce z lat 30. XX w.

Zakłady Przemysłu Tytoniowego

Nazwa obiektu: Zakłady Przemysłu Tytoniowego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: “Tytoniówka”

Adres obiektu: ul. Tytoniowa 2/6 (dawniej Marywilska)

Czas powstania obiektu: 1928-1929 r.

Projektant obiektu: Stefan Szyller (1857-1933)

Zleceniodawca obiektu: Polski Monopol Tytoniowy

Opis obiektu: Jest to budynek żelbetowy o konstrukcji szkieletowej, wybudowany w kształcie litery “E” (podłużne skrzydło tylne i trzy prostopadłe do niego skrzydła od frontu budynku). W środkowym skrzydle frontowym ulokowane jest główne wejście do zakładu. Budynek jest czterokondygnacyjny, z podpiwniczniem i użytkowym poddaszem. Wnętrza obiektu są jednoprzestrzenne, ze stropami wspartymi na dwóch rzędach kolumn-podpór. Elewacja budynku obecnie otynkowana i pomalowana w sposób imitujący pierwotny wystrój architektoniczny. Szczyt środkowego skrzydła od frontu zdobi godło Polski (takie samo znajduje się także po przeciwnej stronie budynku). Dachy budynku są dwuspadowe, płaskie.

Historia obiektu: Korzenie radmskiej “Tytoniówki” sięgają początku lat 20. XX w., kiedy to na mocy ustawy o monopolu tytoniowym powołano w mieście Wytwórnię Papierosów. Fabryka pierwotnie mieściła się w obiektach dawnego rosyjskiego monopolu spirytusowego przy ul. Nowy Świat 5. Radomski zakład uruchomiono dokładnie 7 grudnia 1923 r. Początkowa niewielka działalność zakładu nabrała nowej jakości wraz z decyzją Polskiego Monopolu Tytoniowego o lokalizacji w Radomiu dużego obiektu “fabrykacyjno-magazynowego”. Budynki zakładu – tak jak wszytkie inne tej branży w Polsce – zaprojektował wybitny architekt Stefan Szyller. Nadał on obiektowi charakterystyczny dla epoki, modernistyczny kształt oraz wygląd elewacji, która składała się z “surowego” żelbetowego szkieletu, który wypełniały ściany z czerwonej cegły, ze specjalną rombową dekoracją z przepalonych cegieł. Pierwotny kształt budynku (litera “E”) został w późniejszych latach zatracony poprzez zabudowę przestrzeni pomiędzy trzema prostopadłymi szkrzydłami od frontu. Obecnie nie ma też śladu po eleganckiej, szyllerowskiej elewacji, która zniknęła pod styropanem i tynkiem. Zamurowano też dużą część okien budynku. Ciekawostką jest fakt, że godło Polski znajdujące się we froncie fabryki szczęśliwie przetrwało okres okupacji Niemieckiej i dopiero komuniści pozbawili orła korony. Po II wojnie światowej radomska fabryka papierosów działała jako przedsiębiorstwo państwowe. W latach 60. XX w. nastąpiła zmiana nazwy firmy na Zakłady Przemysłu Tytoniowego w Radomiu. Działalność firmy obejmowała: produkcję i handel wyrobami tytoniowymi, produkcję tytoniu przemysłowego, kontraktację i skup liści tytoniowych, doświadczalną uprawę tytoniu, obrót z zagranicą, produkcję części zamiennych do maszyn produkcyjnych. Z tego czasu pochodzą sztandarowe produkty zakładu – papierosy “Sporty”, “Klubowe”, “Radomskie”, czy “Ekstra mocne”. Istotne zmiany w działalności “Tytoniówki” zaszły już w III RP. W 1995 r., w wyniku procesu prywatyzacji, partnerem strategicznym ZPTR S.A. został francuski koncern tytoniowy Seita. Uruchomiono wówczas program modernizacji maszyn produkujących i pakujących i wprowadzono nowy system pracy. W 2000 roku ZPTR S.A. zmieniły nazwę na Altadis Polska S.A. i weszły w strukturę Grupy Altadis, co umożliwiło korzystanie z doświadczenia na rynku globalnym i wprowadzenie na ten rynek polskiej produkcji. Cały czas przeprowadzano modernizację zakładu. W 2008 r. Grupa Altadis została przejęta przez Imperial Tobacco Group. Zakład w Radomiu pod nową nazwą Imperial Tobacco Polska Manufacturing S.A. stał się częścią międzynarodowej Grupy Imperial Tobacco, produkującej wyroby tytoniowe. Produkty z radomskiej fabryki trafiają na rynek krajowy i rynki międzynarodowe. Są to głównie papierosy, ale także krajanka tytoniowa i sztabki filtrowe. Do głównych marek produkowanych w zakładzie należą: Brilliant, Gauloises Gitanes, Route 66, West, News, Bastos, Reval. Radomska “Tytoniówka” jest więc jednym z nielicznych zakładów w Radomiu, który obronną ręką przeszedł przez zmainy ustrojowe w Polsce i obecnie jest jednym z największych pracodawców w mieście – zatrudnia około pół tysiąca osób.

Literatura, źródła:

I. Kaczmarska, Szlak architektoniczny Stefana Szyllera. Prace na ziemi radomskiej, Radom 2015, s. 80-95.

Kościół św. Doroty

Nazwa obiektu: Kościół św. Doroty

Adres obiektu: ul. Szydłowiecka 30, teren Muzeum Wsi Radomskiej

Czas powstania obiektu: 1749 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1896 r. – rozbudowa w Wolanowie, 1996 r. – zestawienie na terenie Muzeum Wsi Radomskiej

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Anna z Janickich Kwaśniewska

Opis obiektu: Kościół zbudowany jest w konstrukcji węgłowej z bali modrzewiowych. Ściany nawy i prezbiterium są z zewnątrz oszalowane. Dach pokryty gontem i zwieńczony barokową wieżyczką z sygnaturką. W świątyni zachowały się trzy rzeźbione w drewnie, późnobarokowe ołtarze i ambona. W ołtarzach bocznych umieszczone są cenne XVII-wieczne obrazy olejne, ukazujące Opatrzność Bożą i św. Teklę. Są to dzieła anonimowych malarzy wykonane w stylu weneckim i prezentują dobry poziom artystyczny. Dzięki wieloletnim pracom konserwatorskim w świątyni odkryto także i zabezpieczono bogate XVIII-wieczne malowidła ścienne, które stanowią o wyjątkowości znajdującej się w skansenie świątyni. Są to bowiem malowidła z nurtu iluzjonistycznych polichromii spotykanych w świątyniach murowanych. Kościół jako element składowy Muzeum Wsi Radomskiej podlega ochronie konserwatorskiej, nr wpisu 453/A/91 z 17.01.1991 r.

Historia obiektu: Kościół pod wezwaniem św. Doroty jest jednym z nielicznych starych, drewnianych kościołów regionu radomskiego, jaki dotrwał do naszych czasów. Fundatorką kościoła była Anna z Janickich Kwaśniewska, właścicielka leżących w pobliżu Wolanowa wsi Kowala-Duszocina i Strzałków. Świątynia wzniesiona została w 1749 r. pierwotnie jako kościół parafialny w Wolanowie (w miejscu starszej, wcześniej rozebranej). Lokowano ją na północno-wschodnim skraju wsi, na wyniosłości terenu w odległości około 100 m od starego traktu piotrkowskiego. Na przestrzeni lat kościół przechodził kilkanaście remontów i drobniejszych napraw. Zasadnicza zmiana w ukształtowaniu bryły kościoła nastąpiła w 1896 r. W tym czasie do parafii wolanowskiej przyłączono kilka wsi, co spowodowało, że mała świątynia nie mogła pomieścić większej liczby wiernych. Ówczesny proboszcz, ks. Andrzej Zubrzycki, postanowił wybudować nowy kościół, ale zebrane fundusze pozwoliły tylko na rozbudowę nawy istniejącego kościoła w kierunku zachodnim. Odcięto więc zachodnią ścianę nawy i dostawiono część murowaną z piaskowca w stylu neogotyckim. Ostatecznie nową świątynię w Wolanowie wzniesiono w II połowie XX w., a stary drewniany kościół rozebrano i przeniesiono na teren Muzeum Wsi Radomskiej, gdzie zestawiony został w 1996 r. Odtworzono kształt kościoła według jego wyglądu z przełomu XVIII i XIX w.

Literatura, źródła:

M. Jurecka (red.), Muzeum Wsi Radomskiej. Przewodnik, Radom 2005.

Osiedle Ustronie na pocztówce z okresu PRL-u (2)

W-70 Ustronie

Nazwa obiektu: W-70 / Ustronie

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Wielka płyta

Adres obiektu: Osiedle Ustronie przy ul. Jana Pawła II

Czas powstania obiektu: lata 70. XX w.

Projektant obiektu: Wielka płyta: Kazimierz Piechotka; osiedle Ustronie: Bogdan Jezierski i Marek Hryniewiecki

Zleceniodawca obiektu: osiedle Ustronie powstało na zlecenie Radomskiej Spółdzielni Mieszkaniowej kierowanej przez Józefa Grzecznarowskiego.

Historia obiektu: W-70 było nową technologią budowlaną, opracowaną w latach 1967-70 przez zespół Kazimierza Piechotki (1919-2010) – żołnierza AK, powstańca warszawskiego, jednego z projektantów odbudowy zniszczonej podczas wojny stolicy. Polegała na zastosowaniu siatki modularnej, standaryzacji konstrukcji nośnej i stropów oraz typizacji podziału na mieszkania. Jej walorem było zwiększenie o ok. 15% średniej powierzchni użytkowej mieszkań, zapewnienie większych i widnych kuchni oraz umożliwienie dostępu do wszystkich pomieszczeń z przedpokoju. Technologia „W-70” pozwoliła rozwinąć budownictwo wielkopłytowe na niespotykaną dotąd skalę, przez co w polskich miastach powstały wielkie, liczące kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, betonowe „blokowiska”.

W celu wdrożenia w życie tej technologii w 1969 r., w ramach Przedsiębiorstwa Elementów Budowlanych, powstała w Radomiu – pierwsza tego typu w Polsce – „Fabryka domów”. Mieściła się na Borkach, przy ul. Wierzbickiej. W niej po raz pierwszy w kraju uruchomiono pełną linię produkcyjną stypizowanych elementów konstrukcyjnych dla „W-70”, które po przetransportowaniu na miejsce mogły być w dość szybkim czasie „złożone” w całość. Co ciekawe tolerancja błędu przy wykonywaniu elementów budowlanych wynosiła tu zaledwie 2 mm, podczas gdy dotychczas tego typu zakłady działały z „precyzją” 2-3 cm. Radomska „Fabryka domów” była w stanie wyprodukować 6 tys. izb rocznie.

Pierwsze w Radomiu i Polsce bloki wykonane w tej technologii powstały przy ul. Grzybowskiej 7 oraz Olsztyńskiej 11 i 13 (os. „Nad Potokiem”). Montaż pierwszego, prototypowego bloku rozpoczął się 19 listopada 1970 r. Co ciekawe technologia „W-70” miała przyczynić się do skrócenia czasu budowy tego typu bloku z około 12-14 miesięcy do niespełna pół roku, a docelowo podobny 5-kondygnacyjny budynek miał być „składany” w zaledwie 45 dni! Rzeczywistość pokazała, że plany te były mocno oderwane od rzeczywistości i budowa pionierskich bloków zakończyła się dopiero jesienią 1971 r. – i nie oznaczało to bynajmniej szczęśliwej wprowadzki mieszkańców. Jak na eksperymentalny i pionierski blok przystało – trzeba było pochwalić się nim „przed światem”. W tym też celu zorganizowana została specjalna ekspozycja prezentująca walory mieszkaniowe uzyskane dzięki „W-70”. W pełni wykończono i przy udziale Instytutu Wzornictwa Przemysłowego wyposażono 12 przykładowych mieszkań – każde w odmiennej aranżacji. Jak pisała ówczesna prasa przy urządzaniu mieszkań zaprezentowano „wszystko na co aktualnie stać” rodzimy przemysł. Nie wszystko jednak w kraju było dostępne, stąd np. już zlewozmywaki importowano z Austrii, umywalki z Jugosławii, a „cichopłuczki” i sedesy z Francji. Tak przygotowana wystawa wnętrz stała się niemałą atrakcją – aby ją obejrzeć (i zobaczyć bloki powstałe w pionierskiej technologii) ludzie zjeżdżali z całej Polski! Doświadczenia zdobyte na os. „Nad Potokiem” pozwoliły w pełni „rozwinąć skrzydła” budowlańcom podczas wznoszenia osiedla Ustronie. To, zbudowane w latach 1971-1980 dla ok. 30 tys. mieszkańców (117 bloków), stało się największym radomskim osiedlem z „wielkiej płyty”, wzorcowym przedsięwzięciem dla innych polskich miast. Osiedle ulokowano na lekko pofałdowanym terenie, co wykorzystane zostało do zastosowania specyficznego w mieście rozdziału ruchu pieszego i kołowego i wiązało się z wprowadzeniem licznych kładek nad drogami. Osiedle, stworzone w dużej mierze z 11-kondygnacyjnych wieżowców, uzyskało pełną infrastrukturę komunalną i społeczną a z miastem połączone zostało bezpośrednio dzięki budowie tunelu pod torami kolejowymi w ciągu ul. Grzecznarowskiego.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 203, 282.
Głębocki J., W-70 czyli kielecka fabryka domów, „Słowo Ludu”, 1970, Nr 350, s. 5.
Leśniak S., Gospodarka mieszkaniowa i komunalna w Radomiu, ”Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, 1974, T. 11, Z. 1-2, s. 69-71.
Maj E., Radom w półwieczu 1960-2010. Rozwój przestrzenny, Radom 2012, s. 132-142.
Nowacka A., Zamieszkać w nowym W-70, „Życie Radomskie”, 1971, Nr 279, s. 10.
Puton P., W-70 (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2016, Nr 11, s. 16.
(T.M.), „W-70” na wysoki połysk. Wczoraj ruszyła budowa, „Życie Radomskie”, 1970, Nr 277, s. 6.
TMZ, Pokażmy nowe mieszkania. Wieści z ul. Grzybowskiej, „Życie Radomskie”, 1971, Nr 103, s. 6
Zając T.M., Ostatnie przygotowania do montażu budynków prototypowych metodą „W-70”, „Życie Radomskie”, 1970, Nr 228, s. 6.
Zając T.M., Podpatrzone przy ul. Grzybowskiej. Przed otwarciem, „Życie Radomskie”, 1971, Nr 267, s. 10.
ZAM, Bloki w technologii W-70, „Echo Dnia”, 1998, Nr 20, s. 7.

Widok sezamu na pocztówce z okresu PRL-u (4)

Spółdzielczy Dom Handlowy “SEZAM”

Nazwa obiektu: Spółdzielczy Dom Handlowy “SEZAM”

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 42

Czas powstania obiektu: 16.04.1966 r. – oddany do użytku

Projektant obiektu: arch. Grzegorz Bauer, wnętrza zaprojektował Maciej Paterkowski

Zleceniodawca obiektu: PSS “Społem” w Radomiu

Opis obiektu: Jest to trzy kondygnacyjny budynek handlowy z przeszkloną elewacją od strony ulic: Żeromskiego i Moniuszki, wyłamujący się z pierzejowej linii zabudowy ulic Żeromskiego i Moniuszki, dzięki czemu przed budynkiem powstał niewielki plac. Przedłużenie jednej ze ścian obiektu, zachodzące na ślepą ścianę kamienicy z ul. Żeromskiego posiada dekorację w postaci geometrycznych klocków piaskowca z motywem wklęsłych i wypukłych trójkątów.

Historia obiektu: budynek Spółdzielczego Domu Handlowego został wybudowany na niezabudowanej narożnej działce u zbiegu obecnych ulic Żeromskiego (dawnej Lubelskiej) i Moniuszki (dawniej Kościelnej). Plac na którym stanął obiekt, przez okres od zakończenia wojny do budowy Domu Handlowego, był wykorzystywany jako kino plenerowe – na ślepej ścianie kamienicy przy ulicy Moniuszki, wysiedlano filmy. Od otwarcia aż do roku 2018 na parterze budynku od strony ul. Moniuszki mieścił się kultowy bar mleczny “SEZAM”, jego miejsce zajął bar “Bolek i Lolek”, a powierzchnie handlowe pierwszego i drugiego piętra zdominował sklep handlarzy pochodzących z Państwa Środka. O tym ile pokoleń radomian przedeptało powierzchnie handlowe kultowego „Sezamu” świadczą najlepiej mocno starte schody obiektu.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.

Widok kotłowni garbarni _Nowosć_ wybudowanej w 1921 r. wg projektu technika miejskiego H. Nowakowskiego. Zdjęcie ze zbiorów Muzeum im. J. Malczewskiego

Garbarnia „Nowość”

Nazwa obiektu: Garbarnia „Nowość”

Adres obiektu: ul. Garbarska 27

Czas powstania obiektu: 1894 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1921 r.

Projektant obiektu: Henryk Nowakowski – projekt rozbudowy z 1921 r.

Zleceniodawca obiektu: Jan Borkowski (1863-1914)

Opis obiektu: Zabudowania garbarni znajdują się w dzielnicy słynącej niegdyś z zakładów garbarskich. Są jednymi z ostatnich zachowanych w takim stanie tego typu zabudowań industrialnych w Radomiu. Tworzy je kompleks budynków składający się z czterokondygnacyjnego budynku głównego, kilku mniejszych obiektów (w tym jednego o charakterystycznych otworach okiennych przypominających uśmiechniętą twarz), komina, basenu przeciwpożarowego i budynku mieszkalnego, w którym zachowała się nad drzwiami ozdobna krata z inicjałami „J B” (Jan Borkowski). Obiekty cechują się charakterystyczną ceglaną architekturą przemysłową.

Historia obiektu: Garbarnia przy ul. Garbarskiej 27 powstała w 1894 r. jako zakład Jana Borkowskiego – jednego z dwóch braci, którzy na Zamłyniu u schyłku XIX w. rozpoczęli swą działalność w branży, wprowadzając z czasem do niej zupełnie nową jakość. Już w momencie powstania była jednym z największych zakładów garbarskich w mieście. Założyciel zakładu, jak głosi rodzinna tradycja, był człowiekiem o wyjątkowej hojności i wrażliwości. Przed I wojną światową sprowadził z Holandii ok. 300 rasowych krów i zaprowadził hodowlę, cielęta rozdając dla polepszenia jakości bydła okolicznym rolnikom. Do jego przedwczesnej śmierci wkrótce po wybuchu wojny w 1914 r. przyczyniła się konfiskata przez armię jego stada i wybicie go na pokarm dla żołnierzy. Pamięć o nim i jego zasługi uhonorował w latach 20. XX w. Prezydent Radomia Józef Grzecznarowski, nadając jednej z ulic Kaptura (gdzie Borkowski posiadał znaczne połacie ziemi) nazwę Jana Borkowskiego. Z nieznanych przyczyn po II wojnie światowej nazwa zmieniona została na „Borkowskich”, by ostatecznie przyjąć brzmienie niewiadomych „Józefa i Stanisława Borkowskich”. Zakład J. Borkowskiego składał się początkowo z czterokondygnacyjnego budynku z czerwonej cegły (na której odnaleźć można „pieczęć” cegielni z Firleja). Jeszcze przed śmiercią właściciela, w 1912 r. około 150 pracowników garbarni wydzierżawiło ją od niego, a już po śmierci wykupiło na licytacji. Tym sposobem 10 października 1919 r. zarejestrowana została w Sądzie Gospodarczym I-sza Spółka Garbarska „Nowość” (sp. z o.o.). Jej prezesem został Stanisław Kaczyna. Wkrótce nastąpił wielki rozwój i ekspansja firmy, która w 1921 r. rozbudowała swoje obiekty pod okiem inżyniera miejskiego Henryka Nowakowskiego (zachowany do dziś budynek kotłowni). W tymże 1921 r. Garbarnia „Nowość” uruchomiła swoją filię we Lwowie. W 1923 r. Zakłady Przemysłowe Pierwszej Spółki Garbarskiej „Nowość” zarejestrowane zostały w Sądzie jako spółka akcyjna. Była to wówczas największa garbarnia w mieście. Produkowano tu skóry podeszwowe, juchtowe, chromowe i ubraniowe. Firma posiadała Koncesyjny Dom Składowy Publiczny przy ul. Żeromskiego 102, z własną bocznicą kolejową. Przedsiębiorstwo pracowało bez szwanku przez całą okupację. Po II wojnie światowej zostało znacjonalizowane i 1 października 1947 r. w jego murach ulokowano Zakład Nr 1 Radomskich Zakładów Garbarskich. Obecnie w murach „Nowości” nie jest już prowadzona działalność garbarska. Dziedziniec obiektu stał się miejscem finałowych wydarzeń Anima Urbis 2015 – nocnej wędrówki śladami ducha miasta, która wówczas zawędrowała na Zamłynie.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 298-299.
M. Sławicki, Z dziejów garbarskiej rodziny Borkowskich, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu” 2011, nr 1-4, s. 49-52.

Zabudowania Browaru Saskich na fotografi z okresu międzywojennego, fot. S. Sybilski. Ze zbiorów Muzeum im. J. Malczewskiego w Radomiu (2)

Browar Saskich z pałacykiem

Nazwa obiektu: Browar Saskich z pałacykiem/ budynkiem administracyjnym
Adres obiektu: ul. Bolesława Limanowskiego 29 (dawna Starokrakowska, Nowy Świat, Dzierżyńskiego)
Czas powstania obiektu: 1879-1896 r.
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: Juliusz Saski
Opis obiektu: Dawny budynek administracyjny browaru jest wpisany do rejestru zabytków pod nr 191/A/82 z dnia 20.10.1982 r. Obecny widok na zabudowania dawnego browaru od strony ulicy Limanowskiego jest pełen kontrastów. Częściowo wyremontowany i udanie zaadaptowany na Pub i Piernikarnię budynek magazynowy klimatem stanowczo odbiega od sąsiadującego z nim, od lat opuszczonego i zaniedbanego budynku administracyjnego browaru. Są to jednak sprzeczności pocieszające, ponieważ ten opustoszały budynek zwany popularnie pałacykiem, przy niedawnej zmianie właściciela zyskał realne szanse na odzyskanie świetności. Warto mu się przyjrzeć bliżej, bo nawet widoczne na elewacji ślady wieloletnich zaniedbań, nie zniszczyły całkowicie jego uroku. Obiekt składa się z zestawu trzech ciekawie skomponowanych brył: 7-osiowej, parterowej części głównej oraz dwóch prostopadłych do niej skrzydeł – piętrowego (od wschodu) oraz parterowego (od zachodu); pomiędzy skrzydłami rozciągnięto ogrodzenie z furtką po środku. Otwory okienne lata temu zabito deskami i dyktami, jednakże ich obramienia nadal są czytelne. W części głównej składają się z opasek z uszakami oraz poziomego naczółka, spiętych kluczem. Oś środkową, czyli dawną strefę wejściową, podkreślono ryzalitem i zwieńczono attyką z datą budowy obiektu (1896). Wąski front skrzydła wschodniego ozdobiono w parterze boniowaniem i parą okien z profilowanymi opaskami. Na piętrze pozostało jedynie obramienie otworów, tj. drzwi balkonowych i okien w kompozycji nawiązującej do antycznego portyku, z pilastrami o uproszczonych korynckich głowicach i z trójkątnym naczółkiem. Po dawnym balkonie pozostały jedynie dwa żeliwne wsporniki. Całość zwieńczyła tralkowa attyka. Elementy dawnego balkonu znaleźć można również na bocznej ścianie tego skrzydła. Drugie, parterowe skrzydło, od frontu również boniowane, wyposażone zostało w trzy okna ujęte analogicznymi, uproszczonymi pilastrami korynckimi. Oś została zaakcentowano poszerzeniem środkowego otworu okiennego oraz naczółkiem odcinkowym z plastyczną dekoracją w kształcie stylizowanej muszli. Charakteru nadaje niespotykane w Radomiu wyeksponowanie rzeźbionej konstrukcji dachu zdobiącej szczyt.
Historia obiektu: Historia omawianego budynku związana jest ściśle z dziejami radomskiego browaru. W 1812 r. Aleksander Kłosowski założył niewielką firmę na przedmieściach Radomia, na Nowym Świecie (ob. ul. Limanowskiego). Przez małżeństwo córki Kłosowskiego z Józefem Saskim fabryczka przeszła w 1831 r. w posiadanie rodziny Saskich. Piwowarstwem zainteresował się dopiero ich syn – Juliusz, który w 1882 r. przejął zakład. Rozpoczął on przebudowę oraz modernizację firmy, co było początkiem nadchodzącej świetności browaru. Potencjał ten od 1920 r. z powodzeniem wykorzystywali jego spadkobiercy: Jan, Juliusz i Józef, pod wspólnym szyldem „Browar J. Saski i spółka Radom”. Istniejący obecnie zespół budynków pochodzi w głównej mierze z rozbudowy z lat 1879-1896. Na czas I wojny zawieszono działalność, by w 1918 r. z trudem ją wznowić. Jednak już po dziesięciu latach, w 1928 r., osiągnięto wysoki poziom produkcji, dorównujący temu sprzed wojny. W okresie międzywojennym przebudowano budynek administracyjny oraz budynek bramny. W 1948 r. browar przejął skarb państwa. W 1997 r. funkcjonująca tam wcześniej grupa Żywiec zawiesiła dotychczasową działalność i przekazała browar miastu. W 2004 r. wyprzedano urządzenia produkcyjne. Przez lata nieskutecznie szukano chętnych na zakup nieruchomości. Pomysłów na nową funkcję nie brakowało, jednak pozostały one jedynie w sferze marzeń, aż do roku 2018, kiedy to nowy właściciel kompleksu odnowił i przywrócił funkcję części z zabudowań. Na rewitalizację czeka dawny budynek administracyjny, z tego co widać – najgorsze ma już za sobą, pozostaje mu jedynie jeszcze trochę poczekać, by ponownie przykuwać uwagę Radomian.
Literatura, źródła:
A. Penkalla, Browar braci Saskich, „Tygodnik Radomski” 1986, nr 52-53, s. 13.
Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, Radom 1985, s. 53.
Katalog Zabytkowej Architektury Radomia: http://hnwu2l.webwavecms.com/artykuly-r-m%2C-browar

Pomnik Czynu Legionów

Nazwa obiektu: Pomnik Czynu Legionów

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Legionista

Adres obiektu: Rynek

Czas powstania obiektu: 1930 r. (Rekonstrukcja: 1998 r.)

Projektant obiektu: Włodzimierz Konieczny (1886-1916) – pierwowzór rzeźby legionisty, Kazimierz Prokulski – zagospodarowanie otoczenia pomnika w okresie międzywojennym

Zleceniodawca obiektu: Związek Legionistów w Radomiu (oryginał); Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika „Czynu Legionów” (rekonstrukcja)

Opis obiektu: Pomnik stoi pośrodku Rynku. Składa się z wysokiego cokołu obłożonego płytami z czarnego granitu, o przekroju kwadratu ze ściętymi narożami. W górnej części cokół jest zwężony i stanowi podstawę brązowej rzeźby Legionisty. We froncie cokołu pomnika znajduje się napis: „CZYNOWI / LEGIONÓW / KOMENDANTA / PIŁSUDSKIEGO / OBYWATELE /1930 1998”. Na pozostałych trzech bokach umieszczone są metalowe odlewy krzyży: Walecznych, Virtuti Militari oraz Legionów Polskich. Wieńcząca pomnik rzeźba ukazuje żołnierza Legionów (piechura) w pozycji na spocznij, z karabinem stojącym przy prawej nodze. Na kolbie karabinu umieszczona sygnatura firmy „Kamar”.

Historia obiektu: Dzieje pomnika sięgają 1923 r., kiedy to przeprowadzono ekshumację ciała kpt. Józefa Mariańskiego (1892-1920), radomianina poległego w Białymstoku w wojnie polsko-bolszewickiej. Wówczas wśród członków Związku Legionistów (z rotm. Michałem „Brzękiem” Osińskim na czele) narodziła się idea upamiętnienia żołnierzy Legionów marszałka Piłsudskiego. Pierwotnie planowano zlokalizować pomnik w kwaterze Legionistów cmentarza rzymskokatolickiego, jednak w 1924 roku Rada Miejska podjęła decyzję o zmianie lokalizacji planowanego monumentu. Wybrano miejsce symboliczne – Rynek, który w okresie zaborów był miejscem straceń bohaterów powstania styczniowego. W tymże 1924 r. z udziałem J. Piłsudskiego wmurowano kamień węgielny pod budowę pomnika. Oryginalny pomnik miał formę statui żołnierza (piechura) wspartego na strzelbie, umieszczonej na wykonanym z piaskowca szydłowieckiego podwójnym cokole z piedestałem. Pierwotna rzeźba, autorstwa Stanisława Ostrowskiego (1879-1947), wykonana została w patynowanym gipsie i odsłonięta 10 sierpnia 1930 r., podczas IX Zjazdu Legionistów w Radomiu, z udziałem marszałka Józefa Piłsudskiego. Dopiero w 1934 r. na cokole stanął odlew projektu Kazimierza Pietkiewicza (1903-1965), wykonany w zakładach brązowniczych Braci Łopieńskich w Warszawie. Pierwowzorem pomnika była statuetka legionisty, wyrzeźbiona przed śmiercią przez Włodzimierza Koniecznego, którą otrzymał w prezencie imieninowym 19 marca 1916 r. marszałek Józef Piłsudski. Z wyborem takiej formy pomnika związana jest ciekawa anegdota o tym jak Marszałek odrzucał kolejne przedstawione przez Michała „Brzęka” Osińskiego projekty, kwitując je jednym, wypowiadanym z litewskim akcentem, słowem: „swinstwo!”. Marszałek sam podsunął pomysł rzeźby otrzymanej od Koniecznego. Autorem pierwotnego otoczenia pomnika był radomski architekt, Kazimierz Prokulski, autor m.in. projektu mauzoleum Dionizego Czachowskiego. Pomnik w kwietniu 1940 r. zniszczony został przez Niemców, którzy na jego miejscu wybudowali basen przeciwpożarowy. Idea jego rekonstrukcji zrodziła się w 1980 r. w miejscowej „Solidarności”. W piątą rocznicę „radomskiego Czerwca ’76” na Rynku ustawiono symboliczny cokół z napisem: „W tym miejscu stał Pomnik Legionisty zburzony przez hitlerowców, skazany na zapomnienie”). W 1990 r. doszło do ustawienia kamienia węgielnego pod pomnik. Ten odtworzony został jednak dopiero w 1998 r., staraniem Społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika „Czynu Legionów”. Prace wykonała Artystyczna Pracownia Rzeźby i Konserwacji Zabytków „Kamar” Sz. i M. Kowalskich. Odlew zaś Zakład Odlewniczy Metali Nieżelaznych Tomasza Zwolińskiego w Iłży. Pomnik odsłonięto 11 listopada 1998 r.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Pomnik „Czynu Legionów” w Radomiu, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2008, nr 3, s. 18-22.
Pomnik Czynu Legionów, Jednodniówka, Radom 1998.
W. Dąbkowski, Pomnik „Czynu Legionów” w Radomiu, „Radomir” 1988, nr 1.

Krzyż uwłaszczeniowy – pomnik Radomskiego Czerwca 1976

Nazwa obiektu: Krzyż uwłaszczeniowy – pomnik Radomskiego Czerwca 1976

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pomnik Trzech Kamieni

Adres obiektu: skrzyżowanie ulic Stefana Żeromskiego i 25 Czerwca (dawniej Lubelskiej i Wysokiej)

Czas powstania obiektu: ostatnia ćwierć XIX w.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1917 r. – zmiana pierwotnego wezwania obiektu

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: uwłaszczeni chłopi z podradomskich wsi Dzierzków, Gołębiów, Wola Gołębiowska i Zamłynie (inskrypcja na tylnej ścianie cokołu krzyża)

Opis obiektu: Jest to żeliwny krzyż na cokole, składający się z piaskowcowej podstawy w formie nałożonych na siebie prostych brył: prostopadłościanów i obelisku w kształcie ściętego stożka, na których ustawiony jest odlany z żeliwa, ozdobny krucyfiks. W przedniej ścianie cokołu krzyża znajduje się napis: „LUD WIEJSKI ZOSTANIE POD \ OPIEKĄ RZĄDU NARODOWEGO, \ MA BYĆ WOLNYM, A WŁASNOŚĆ \ POSIADANEGO GRUNTU PRZEZ \ NIKOGO NIE MOŻE BYĆ WŁO- \ ŚCIANINOWI ODJĘTA.\ TADEUSZ KOŚCIUSZKO \ MANIFEST POŁANIECKI Z DNIA 7 MAJA \ 1794 ROKU.” Obiekt stanowi unikalny element pomnika ludzi skrzywdzonych w związku z robotniczym protestem z 25 Czerwca 1976 r. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków pod datą 28.06.1993 r. i Nr 78/B/93.

Historia obiektu: Koleje losu tego krzyża splatają są w niesłychany sposób z dziejami Polski i są tak jak one mocno zagmatwane. Historia przypisała temu krzyżowi wiele ról – stąd można powiedzieć, że krzyż ten „nie jedno ma imię”. Sięgając do jego korzeni nazwać go trzeba krzyżem „aleksandryjskim”, lub „uwłaszczeniowym”. Należy bowiem pamiętać, że wybudowany został po 1864 r. z namowy (czy też raczej przymusu) rosyjskiej administracji przez chłopów dawnych wsi podradomskich, dziś dzielnic miasta: Dzierzkowa, Gołębiowa, Woli Gołębiowskiej i Zamłynia jako pomnik uwłaszczenia. Historia wiąże więc ten krzyż z Powstaniem Styczniowym, a jego pierwszą funkcją było oddanie czci carowi Aleksandrowi II za nadanie chłopom ziemi. Pierwotnie zatem na krzyżu znajdował się napis w języku polskim i rosyjskim, wysławiający cara „oswobodziciela”. Było to nie w smak naszym przodkom, zdarzyło się więc w 1914 r., że ów pomnik carskiej propagandy został … „udekorowany ludzkiemi ekskrementami”. Już po opuszczeniu przez Rosjan Radomia w 1915 r. „wstydliwy” napis usunięto i w październiku 1917 r. (w ramach obchodów stulecia zgonu Tadeusza Kościuszki) umieszczono nowy – odwołujący się do idei równouprawnienia zawartych w Uniwersale Połanieckim. Tym samym o krzyżu można powiedzieć, że jest „kościuszkowski”. Od międzywojnia aż do początku lat 60. XX wieku obok krzyża funkcjonował codzienny targ, zwany targiem „pod figurką” – mamy więc tym kolejne imię krzyża. Dalsze losy krzyża każą dopisać mu przymiotnik „wzgardzony”, „zepchnięty”. Związane jest to z jego usunięciem w sierpniu 1966 r. przez władze komunistyczne i przeniesieniem go na plac otaczający Kościół Mariacki – obecną Katedrę. Tym samym krzyż nie był bezpośrednim świadkiem wydarzeń Radomskiego Czerwca ’76, rozgrywających się przy dawnej ul. 1 Maja, ale po latach stał się istotnym elementem pomnika upamiętniającego protest. Kamień węgielny pomnika stanął (tam, gdzie do 1966 r. stał krzyż) w 1981 r. Sam krzyż powrócił w to miejsce 10 lat później. Związane to było z nową aranżacją kamienia-pomnika na wizytę w Radomiu papieża Jana Pawła II. Tym sposobem pod krzyżem 4 czerwca 1991 r. modlił się Ojciec Święty. Nie będzie więc chyba przesadą, gdy powiemy że jest to również krzyż „papieski”. Gdy po wizycie papieża do pomnika dodano kolejny element – całość zaczęto zwać „Pomnikiem Trzech Kamieni”. Dziś tych „kamieni” można by naliczyć już blisko dziesięć – mamy więc w Radomiu jedyny w swoim rodzaju, „pączkujący” wokół starego krzyża o zagmatwanej historii, pomnik tego, co „Zaczęło się w Radomiu…”

Artystyczne konteksty obiektu:

Ciekawe relacje o targu odbywającym się pod krzyżem – „figurką” odnaleźć można w opowiadaniu „Przyjazd” Zofii Romanowiczowej z jej tomu „Próby i zamiary” a także we „Wspomnieniach kochanowskich” Romana Lotha oraz książce Marii Walewskiej pt.: „W cieniu ustawy o reformie rolnej”. Wygląd targu „pod figurką” można poznać także dzięki temu, że widok krzyża, u stóp którego rozpościerał się gwarny bazar, utrwalony został na dokumentalnym filmie Polenfeldzug z września 1939, wykonanym przez niemieckiego oficera Klausa Eismana. Na trwających kilka sekund ruchomych obrazach przewija się ów kamienny obelisk, zwieńczony wysokim, żeliwny krzyżem. Obok niego, wzdłuż ul. Żeromskiego, widać szereg zrobionych naprędce i niedbale straganów, wozy zaprzężone w konie i grupkę ludzi w szerokim przekroju wiekowym, handlujących czym popadnie.

Literatura, źródła:

A. Jelski, Krzyż na cokole (upamiętniający uwłaszczenie chłopów), Karta zabytku ruchomego w Archiwum WUOZ – Delegatura w Radomiu, 1992 r.
Krzyże na terenie Parafii Op. N.M.P., w: Kronika Parafii katedralnej Opieki N.M.P. Radom. 1938-1988 [Cz. 1], s. 164.
A. Penkalla, Figura upamiętniająca uwłaszczenie chłopów, Mps w Archiwum WUOZ – Delegatura w Radomiu, sygn. 718.
R. Loth, Wspomnienia kochanowskie, czyli Radom sprzed półwiecza, Radom 2007, s. 34
M. Niwiński, Pomnik trzech kamieni, „Słowo Ludu” 1996, nr 196, s. 11.
P. Puton, Krzyż uwłaszczeniowy, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu”, 2010, nr 1-4, s. 56-63.
swm, Szaniec Wolności, „AVE” 1995, nr 26, s. 4, 13.
M. Walewska, W cieniu ustawy o reformie rolnej. Wspomnienia 1944-1945, Warszawa 2007, s. 152, 163.
Z. Romanowiczowa, Próby i zamiary, Londyn 1965, s. 116.