All posts by : Retropedia

Nazwa obiektu: Zamek Królewski

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pałac Kazimierzowski

Adres obiektu: ul. Grodzka 10

Czas powstania obiektu: około 1350-1360 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1510-1525 r. – przebudowa na renesansową rezydencję przez kasztelana Mikołaja Szydłowieckiego; 1787 r. – przebudowa przybliżająca wygląd obiektu do parterowego dworku przez starostę Aleksandra Potkańskiego.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Król Kazimierz III Wielki (1310-1370)

Opis obiektu: Jest to długi, parterowy budynek zlokalizowany pomiędzy ulicami Wałową i Grodzką, na południe od kościoła farnego. Obiekt jest podpiwniczony (zachowane częściowo gotyckie piwnice), pokryty dwuspadowym dachem krytym blachą. Od strony ul. Grodzkiej posiada ogrodzony dziedziniec. Na południowej elewacji budynku uwidocznione są oryginalne fragmenty muru gotyckiego i gotyckiej oraz renesansowej kamieniarki okiennej, a także fragmenty przypór. We wschodniej ścianie zamku umieszczone są dwie tablice pamiątkowe, odwołujące się do Konstytucji „Nihil Novi” oraz hołdu lennego oddanego na zamku polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Johanna von Tieffena. Wewnątrz budynku znajdują się pomieszczenia plebanii parafii farnej, w tym m.in. kaplica św. Kazimierza, o rzadkich właściwościach akustycznych. Obiekt w dniu 24.09.2001 r. wpisany został do rejestru zabytków, Nr A-74 (nowa księga rejestru: Nr 15-A z dn. 24.04.2003 r.).

Historia obiektu: Zamek Królewski w Radomiu powstał wraz z lokacją miasta dokonaną w połowie XIV w. przez króla Kazimierza III Wielkiego. Wznoszony zamek wkomponowany został w mury obronne miasta, od strony południowo-wschodniej. Od początku istnienia obiekt stanowił kompleks budowli, zawierających m.in. tzw. Dom Wielki, oficynę boczną (Dom Starościński) wieże, mury wewnętrzne i bramę. Na zamku w imieniu króla rezydował i sprawował władzę starosta radomski. W latach 1510-1525 kasztelan radomski Mikołaj Szydłowiecki dokonał przebudowy zamku na renesansową rezydencję. Okres świetności zamku przypada na czas panowania Jagiellonów, którzy w Radomiu zatrzymywali się często na drodze swych podróży między Krakowem i Wilnem. W związku z tym na zamku radomskim miało miejsce wiele ważnych wydarzeń, jak choćby, zawarcie unii wileńsko-radomskiej (1401), hołd lenny Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Johanna von Tieffena, złożony Kazimierzowi Jagiellończykowi (1489), uchwalenie konstytucji „Nihil Novi” (1505). Z zamku zarządzał Koroną w latach 1481-1483 królewicz Kazimierz (późniejszy święty i Patron Radomia), tu od 1613 do 1764 r. obradował Trybunał Skarbowy Koronny. Z wielowiekowym funkcjonowaniem zamku i jego królewskimi rezydentami związanych jest wiele historii i legend. Czasy świetności obiektu minęły wraz z upadkiem I RP. Obiekt został pozbawiony piętra i całej architektonicznej otoczki, jaka stanowiła o jego pięknie i pierwotnej funkcji. Od 1862 r. w budynku „Domu Wielkiego” mieści się plebania parafii farnej św. Jana Chrzciciela. W latach 2000-2002 na zamku, na zlecenie Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia, przeprowadzone zostały badania archeologiczne, których efekt przypomniał o dawnej świetności obiektu.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Zamek Królewski w Radomiu, Radom 2006.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 365-366.

Nazwa obiektu: Pałac Karschów i Wickenhagenów

Adres obiektu: Plac Konstytucji 3 Maja 5

Czas powstania obiektu: 1881-1882 r.

Projektant obiektu: nieznany architekt, pracami budowlanymi kierował Rudolf Meyer

Zleceniodawca obiektu: Teodor Karsch (1843-1903)

Opis obiektu: Monumentalny trzykondygnacyjny budynek o mansardowym dachu z iglicami, z fasadą o cechach eklektycznych. Wybudowany na planie wydłużonego prostokąta. Pałac Karschów nawiązuję wystrojem zewnętrznym do renesansu francuskiego. Jego pałacowy charakter podkreślają bogate dekoracje elewacji: balkon nad bramą wjazdową na podwórze podtrzymują dwa Atlanty, obramienia okienne posiadają ozdoby w postaci kariatyd, parter budynku jest boniowany. Na przełomie XIX i XX w. na szczycie fasady znajdowała się grupa rzeźb (prawdopodobnie wyobrażenie bogini sprawiedliwości – Temidy) niezachowana do naszych czasów. We wnętrzach znajduje się reprezentacyjna klatka schodowa – marmurowe schody i bogato zdobione żeliwne balustrady oraz piękne sztukaterie w pomieszczeniach (widoczne między innymi w pomieszczeniu Apteki). Pałac posiadał 150 pomieszczeń i na przełomie wieków XIX i XX był to największy budynek w Radomiu.

Historia obiektu: Pierwszym właścicielem pałacu był Teodor Karsch radomski przemysłowiec pochodzenia niemieckiego. Karsch był najbogatszą osobą w Radomiu, był właścicielem garbarni, cegielni, huty szkła, wspierał finansowo (mimo że był ewangelikiem) budowę Kościoła Mariackiego w Radomiu i budynków Towarzystwa Dobroczynności przy dzisiejszej ul. Kelles-Krauza (Dom Pracy św. Rodziny). Karschowie zamieszkiwali I piętro budynku, na parterze znajdowały się lokale usługowe, pomieszczenia na II piętrze wynajmowano. W latach 1882-1894 w budynku mieścił się Sąd Okręgowy. Na parterze znajdowała się Apteka Feliksa Łagodzińskiego (który ożenił się córką Teodora Karscha, Janiną) oraz Cukiernia Bolesława Przybytniewskiego. W roku 1900 właściciel apteki Feliks Łagodziński uruchomił w oficynach pałacu pierwszą w zaborze rosyjskim Fabrykę Preparatów Farmaceutycznych i Galenowych, napędzaną maszynami parowymi. W okresie międzywojennym płac zamieszkiwali potomkowie Teodora Karscha – Łagodzińscy i Pinnowie. W czasie okupacji niemieckiej rodziny właścicieli zostały wysiedlone, a w pałacu umieszczono biura niemieckiej Kolei Wschodniej (Ostbahn) oraz inne urzędy niemieckie. Po wojnie pałac nie wrócił do prawowitych właścicieli, został oficjalnie przejęty na własność państwa w 1955 roku. Na parterze mieściły się lokale usługowe w tym upaństwowiona Apteka Łagodzińskich, lokale na piętrze zajęli lokatorzy z kwaterunku. W 1993 roku prawowici właściciele odzyskali nieruchomość.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.

Nazwa obiektu: Ratusz

Adres obiektu: Rynek 1

Czas powstania obiektu: 1847-1848 r.

Projektant obiektu: Henryk Marconi (1792-1863)

Zleceniodawca obiektu: Magistrat miasta Radomia

Opis obiektu: Jest to neorenesansowy piętrowy budynek z kształcie litery L z elewacjami od strony Rynku (frontowa) i od strony ul. Wolność (boczna). Elewacje posiadają boniowanie i arkadowe okna w ostrołukowych obramieniach. Nad pierwszym piętrem budynku od strony Rynku, znajduje się rząd szczelinowych okienek i wieńczący mur attykowy. Nad zachodnią częścią elewacji frontowej wieża zegarowa. Parterowa część elewacji frontowej to dawny odwach z 1819 r., z elewacją ujednoliconą z Ratuszem. Środkowa część odwachu posiadała trzy arkady zamurowane w 1954 r. W czasie obecnie trwającego remontu zostały odtworzone. Dach pulpitowy. Wnętrze ratusza zostało przebudowane podczas okupacji niemieckiej w roku 1941, oraz w latach 60. ubiegłego stulecia kiedy to wprowadziło się do niego Archiwum Państwowe. Podwórze ratusza zamknięte od strony ulicy Szwarlikowskiej budynkami gospodarczymi, w których mieściły się dawniej stajnie i wozownie oraz mieszkanie dozorcy. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków, nr 310 z dnia 1.12.1956 r.; 381 z dnia 23.06.1967 r. oraz 198/A/83 z dnia 14.04.1983 r.

Historia obiektu: Pierwotny ratusz zbudowany w 2 poł. XIV wieku zaraz po lokacji Nowego Radomia przez Kazimierza Wielkiego, w stylu gotyckim – stał pośrodku Rynku. Po raz pierwszy został przebudowany w 1498 r. po pożarze. W czasach potopu szwedzkiego (1656) został poważnie zdewastowany. Stary ratusz był świadkiem konfederacji radomskiej zawiązanej przez szlachtę polską pod przywództwem Karola “Panie Kochanku” Radziwiłła przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu w roku 1767. Budynek ten przetrwał do początku XIX wieku, jednak zły stan techniczny zmusił władze miasta do rozbiórki budynku w 1818 r. Do naszych czasów zachował się opis tego budynku z 1790 r, oraz widok ratusza namalowany w 1808 r. przez radomskiego aptekarza i kolekcjonera Samuela Hoppena. Na nowy ratusz Radom musiał czekać 30 lat. Pod koniec lat 30. XIX wieku, władze miejskie wykupiły trzy kamieniczki w północnej pierzei Rynku, które wyburzono i na ich miejscu zaczęto wznosić budynek nowego ratusza według projektu wziętego warszawskiego architekta Henryka Marconiego. Budowę nadzorował budowniczy Ludwik Radziszewski. W nowym ratuszu od momentu powstania aż do roku 1964 mieściły się władze miasta – tu rezydowali prezydenci miasta, obradowała Rada Miejska, swoja siedzibę miała także kasa miejska. Gospodarzem obiektu w latach 1964 – 2013 było Archiwum Państwowe, które w murach ratusza przechowywało dokumenty związane z historią Radomia i regionu od końca XVII wieku po czasy współczesne. Stan zbiorów w momencie wyprowadzki wynosił 4 km półek akt. W roku 2017 rozpoczął się remont generalny ratusza. Po zakończeniu którego do Ratusza powrócą: Rada Miejska i Prezydent.

Artystyczne konteksty obiektu: w 2012 r. na dziedzińcu i we wnętrzach Ratusza kręcone były sceny do filmu Jana Kidawy Błońskiego pt. „Nigdy się nie dowiesz”.

Literatura, źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom 3 Województwo kieleckie, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, zeszyt 10, Powiat radomski, Warszawa 1961.

Cz. Zwolski, Radom i region radomski, Radom 2003.

Nazwa obiektu: Mury Miejskie

Adres obiektu: ul. Wałowa róg Krakowskiej – największy zachowany fragment; ul. Szwarlikowska 20 – fundamenty i fragment muru wtopionego w dom

Czas powstania obiektu: XIV wiek

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: król Kazimierz III Wielki (1310-1370)

Opis obiektu: Mury miejskie zostały zbudowane z czerwonej cegły w regularnym układzie polskim, posadowione są na fundamentach z kamienia polnego. W pierwszej fazie budowy mury sięgały wysokości 8 metrów, a ich grubość wynosiła 120-140 cm. Mury miejskie opasały całe tzw. Miasto Kazimierzowskie czyli Nowy Radom lokowany przez Kazimierza Wielkiego – ich długość wynosiła 1100 m. Ciągnęły się wzdłuż dzisiejszych ulic: Wałowej, Limanowskiego, Reja aż do placu Kazimierza Wielkiego. Zawierały 20 baszt (blankowanych) i 3 bramy miejskie: Lubelską (na wylocie ul. Rwańskiej), Piotrkowską zwaną Szpitalną lub św. Ducha (na wylocie ul. Szpitalnej), Krakowską zwaną Pijarską lub Iłżecką (wylot na dzisiejszą ul. Krakowską) – jedyna zachowana we fragmentach. Najlepiej zachowany fragment znajdujący się przy ul. Wałowej, na tyłach dawnego kompleksu pijarskiego ukazuje kolejne fazy nadbudowy fortyfikacji. Zachowała się tu także jedna baszta. Konstrukcję murów oglądać można także będąc wewnątrz Muzeum im. Jacka Malczewskiego, odwiedzając tutejszy Dział Przyrodniczy.

Historia obiektu: mury zostały wzniesione w 2 poł. XIV wieku zaraz po lokacji Nowego Radomia na polecenie króla Kazimierza Wielkiego. W XVI i XVII wieku mury były podwyższane i wzmacniane (wiązało się to z wiekiem murów oraz z unowocześnianiem uzbrojenia przez co stare mury nie spełniały swoich zadań). Według relacji Juliana Ursyna Niemcewicza z pocz. XIX wieku, w licu zewnętrznym bramy krakowskiej znajdowała się tablica z napisem w języku łacińskim: “Opus Regis Casimir 1365” („Dzieło Króla Kazimierza 1365”), niestety nie przetrwała do naszych czasów. Mury miejskie otoczone były fosą o głębokości 5,5 metra, zasilaną wodami Strumienia Południowego. Po trzecim rozbiorze Polski Radom znalazł się zaborze austriackim, w latach 1807-1809 zapadła decyzja o rozebraniu murów miejskich wiązało się to z akcją porządkowania miasta materiał z rozbiórki posłużył do zasypania fos wzdłuż dzisiejszych ulic: Wałowej i Reja (wtedy ul. Spacerowej), kolejny etap rozbiórki murów nastąpił już w czasach autonomicznego Królestwa Polskiego w latach 1816-1818. Do dzisiaj zachowały się niewielkie fragmenty murów. Ich rewaloryzacja miała miejsce w latach 60. XX w. Podczas prac remontowych z 1969 r., na odcinku murów przy ul. Wałowej, we wnęce muru znaleziono dwa pistolety skałkowe z połowy XIX w. – obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum im. Malczewskiego w Radomiu.

Literatura, źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom 3 Województwo kieleckie, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, zeszyt 10, Powiat radomski, Warszawa 1961.

Nazwa obiektu: Gmach Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Lasy Państwowe; Komitet Wojewódzki PZPR

Adres obiektu: ul. 25 Czerwca 68 (dawniej Wysoka, 1-go Maja)

Czas powstania obiektu: 1937 r.

Projektant obiektu: Walery Sahajdakowski pod kierunkiem J. Zabłockiego

Zleceniodawca obiektu: Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Radomiu

Opis obiektu: Jest to modernistyczny trójkondygnacyjny budynek o horyzontalnej regularnej bryle, złożonej z dwóch prostopadłościennych skrzydeł przesuniętych względem siebie, połączonych za pomocą kubicznej bryły. Budynek częściowo licowany jest okładziną z piaskowca szydłowieckiego. Na ścianie przy wejściu do budynku znajduje się płaskorzeźba orła polskiego z napisem „Lasy Państwowe”, a poniżej dwie tablice pamiątkowe.

Historia obiektu: Radomska Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych jest najstarszą tego typu instytucją działającą w Polsce. Powołana została jeszcze w czasach zaboru rosyjskiego w roku 1880. Od powstania do roku 1915 nosiła nazwę Zarząd Dóbr Państwowych. Zasięg terytorialny Dyrekcji Lasów obejmował tereny od: Buska Zdroju i Miechowa na południu, aż po Pilicę na północy i zachodzie, oraz rzekę Bug na wschodzie. Po odzyskaniu niepodległości Zarządy Dóbr przemianowano na Zarządy Okręgowe Dóbr Państwowych a następnie na Zarządy Lasów Państwowych. W czasach II wojny światowej siedzibę Lasów Państwowych zajęli Niemcy, po wojnie Lasy Państwowe wróciły do swojej siedziby. Po powstaniu województwa radomskiego 1 czerwca 1975 roku, gamach upatrzyły sobie na siedzibę wojewódzkie władze partyjne PZPR i właśnie wtedy doszło do likwidacji Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Radomiu. Lasy podległe Zarządowi podzielono między Kraków, Łódź i Lublin. Gmach przejął Komitet Wojewódzki PZPR i rezydował w budynku przy ówczesnej ul. 1 Maja w latach 1976 – 1990. W roku 1983 reaktywowano radomską dyrekcję Lasów Państwowych. Po obaleniu komunizmu w Polsce i samorozwiązaniu PZPR, Lasy Państwowe odzyskały gmach. Obecnie radomskiej Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych podlegają lasy 13 powiatów woj. świętokrzyskiego i 8 powiatów z woj. mazowieckiego (o powierzchni 324 tys. ha lasów państwowych, oraz opieka nad 104 tys. ha lasów prywatnych). Administracja leśna składa się z 23 nadleśnictw i 325 leśnictw. Na obszarze działania RDLP znajduje się Świętokrzyski Park Narodowy i 8 parków krajobrazowych. Z budynkiem Lasów Państwowych związane jest najgłośniejsze wydarzenie w XX wiecznej historii Radomia – Czerwiec 1976 roku. 25 czerwca 1976 roku robotnicy Zakładów Metalowych i innych przedsiębiorstw rozpoczęli akcję protestacyjną nie godząc się na drastyczne podwyżki cen żywności. Kilka tysięcy robotników przybyło pod budynek Komitetu Wojewódzkiego PZPR (realnego ośrodka władzy), domagając się cofnięcia podwyżek cen. Siedziba KW PZPR została podpalona, demonstracje stłumione przez oddziały milicji ściągnięte spoza Radomia. Aresztowano 634 osoby, z czego represjonowano 280; wiele osób zwolniono z pracy z tzw. wilczym biletem. Protest jednak przyniósł skutek – władza odwołała podwyżki, a dla pomocy represjonowanych robotników radomskich powstał Komitet Obrony Robotników.

Literatura, źródła:

Cz. Zwolski, Radom i region radomski, Radom 2003.

Nazwa obiektu: Budynek Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Odzieżówka

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 35

Czas powstania obiektu: 1852 r.

Projektant obiektu: Ludwik Radziszewski, Henryk Marconi

Zleceniodawca obiektu: Oddział Dyrekcji Szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego

Opis obiektu: Jest to jednopiętrowy budynek, usytuowany frontem do ul. Żeromskiego, ale nieco cofnięty od pierzei ulicy, dzięki czemu posiada cechy willi miejskiej. Fasada budynku, siedmioosiowa, podzielona jest ryzalitami: skrajne, boczne osie są nieco wysunięte przed linię zabudowy. Główny portal wejściowy zwieńczony jest kartuszem herbowym, dziś nieczytelnym. Okna parteru posiadają półkoliste zwieńczenia, te na piętrze są prostokątne. Na wysokości piętra w ryzalitach znajdują się balkony z ozdobnymi, żeliwnymi balustradami.

Historia obiektu: Głównym celem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Radomiu było udzielanie kredytów ziemianom z regionu radomskiego. Jednym z sekretarzy Towarzystwa w XIX wieku był Julian Malczewski – ojciec Jacka. Na potrzeby instytucji według projektu znanych architektów Ludwika Radziszewskiego i Henryka Marconiego w połowie XIX w. wzniesiono siedzibę, której nadano reprezentacyjny charakter. W 1918 roku odbył się w siedzibie Towarzystwa zjazd ziemianek z terenów okupacji austriackiej (jedną z delegatek była właścicielka podradomskiej Kowali – Maria Kuźnicka po mężu Walewska, autorka wspomnień opisujących rok 1918 w Radomiu). Od 1922 roku w budynku mieścił się oddział Banku Ziemińskiego S.A. w Warszawie, a po jego likwidacji w roku 1933, siedzibę znalazło Państwowe Żeńskie Gimnazjum Krawieckie. W czasie okupacji niemieckiej urządzono w nim tymczasowy szpital wojskowy, następie kasyno niemieckie. Przed budynkiem wybudowano podczas wojny basen przeciwpożarowy. Po wojnie do budynku wróciły szkoły o profilu krawieckim – Technikum Odzieżowe, Zasadnicza Szkoła Odzieżowa (potocznie nazywane Odzieżówką). Wspomniany basen przeciwpożarowy został rozebrany w połowie lat 70. XX wieku, kiedy Radom stał się ponownie miastem wojewódzkim. Zastąpił go piękne zaprojektowany przez Elżbietę i Zdzisława Majów zespół kaskadowych fontann – będących przez wiele lat ulubionym miejscem zabaw młodych radomian. W 2003 roku budynek został przekazany w użytkowanie Państwowej Szkole Muzycznej I i II stopnia im. Oskara Kolberga. Szkoła Muzyczna wyprowadziła się do nowej siedziby w 2010 roku, a budynek od tej pory stoi nieużytkowany. Obecnie powzięte w nim zostały prace remontowe z zamiarem uruchomienia tu hotelu znanej, światowej sieci „Hilton“.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 29, 272.

Nazwa obiektu: Budynek Radomskiej Izby Skarbowej

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 41 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: lata 70. XIX w.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: nieznany

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 15/A/79 z dnia 15.10.1979 r. Jest to piętrowy, symetryczny, horyzontalny budynek – może i nie wyróżnia się wśród pobliskiej zabudowy wysokością, ale za to nadrabia niezwykle rozbudowanym, a zarazem finezyjnym detalem architektonicznym na wyeksponowanej w pierzei elewacji. Żeby jednak dostrzec te uroki trzeba wpierw podnieść wzrok, ponieważ strefa parteru wypada dosyć skromnie – jedyne zdobienie ponad cokołem stanowi delikatny rysunek boniowania oraz gzyms kordonowy (międzykondygnacyjny). Dopiero w obrębie piętra uwidacznia się podział na trzy, trójosiowe części, każda po środku z żeliwnym balkonem o popularnej w Radomiu ornamentyce. Najbogatszą część centralną artykułują pary pilastrów oddzielających od siebie otwory (okna i drzwi balkonowe). Każdy z pilastrów ustawiono na wysokim cokole, dolną część trzonu ozdobiono kartuszem, a górną – kanelowaniem (żłobkowaniem). Detal jest opracowany z niezwykłą starannością o szczegóły, jak chociażby wprowadzenie między trzonem a głowicą – pasa z czterema rozetami, oraz wzbogacenie korynckiego kapitela (głowicy) o  woluty i palmetę. Nie mniej finezyjnie opracowano znajdujący się powyżej fryz zdobiony girlandami z wisiorami i pierścieniami oraz gzyms koronujący poprzedzony ząbkowaniem, wsparty konsolkami, którym ozdobione zostały też boczne części elewacji. Obramienia okienne (i analogiczne – drzwiowe) części centralnej także zaskakują ilością elementów: w każdym podokniu – po dwie konsole i lustra z rozetami, prostotę opaski okiennej przełamują palmetowe konsole wspierające poziomy naczółek z wolutami, palmetą i parą girland. Od patrzenia w górę może rozboleć szyja, ale nie sposób pominąć w tym miejscu attyki. Na osi umieszczono monogram z literami BH (lub DH) otoczony, co dopiero można spróbować dostrzec po powiększeniu detalu, gałązkami laurowymi z lewej i dębowymi z prawej. Całość zamknięto z boku wolutami i sterczynami, a od góry – naczółkiem odcinkowym. Tym, którzy nie mają jeszcze dość detalowych poszukiwań, można polecić jeszcze znalezienie różnic pomiędzy obramieniami okien części centralnej i bocznych.

Historia obiektu: Budynek najprawdopodobniej powstał w latach 70. XIX w. Jednak zarówno dokładna data jego powstania, jak i dane fundatora, projektanta, czy budowniczego są niestety owiane tajemnicą. Nie jest pewne, czy obiekt wzniesiono na zlecenie powołanej w 1869 r. Izby Skarbowej, którą później mieścił w swych murach. Istotne dla tego zagadnienia jest przejęcie budynku w 1918 r. (rok po likwidacji Izby), przez radomski Oddział Banku Handlowego S.A. w Warszawie. Istotne, ponieważ mocno zastanawiający jest monogram umieszczony w attyce obiektu – jedni odczytują go jako BH, drudzy natomiast jako DH. Obie te interpretacje mogłyby oznaczać inicjały właściciela, fundatora budowy, który w niedługim czasie zbył nieruchomość Izbie Skarbowej, a monogram pozostał. Druga teoria głosi, że litery BH miały być skrótem od Banku Handlowego, który zajął budynek, który już wtedy miał kilkadziesiąt lat. Czy możliwe, że wtedy Bank,  podwyższył elewację o attykę, albo dokonał modyfikacji istniejącej attyki zdobiąc ją swoim znakiem firmowym? W tym miejscu pozostawmy miejsce na nasze domysły, póki nie ujawnią się nowe źródła wyjaśniające powyższą kwestię. Późniejsza historia obiektu jest już bardziej klarowna. Przed II wojną światową oficyny zajmowało Gimnazjum Filologiczne Żeńskie im. Marii Konopnickiej. Na czas wojny władze niemieckie zawiesiły działalność szkoły, a jej lokale zajął prowizoryczny szpital dla rannych polskich oficerów i podoficerów. W kamienicy frontowej zaś uruchomiono radomski oddział Banku Emisyjnego z Krakowa. Po wojnie szkoła wróciła do swoich pomieszczeń i działała tam do 1966 r., kiedy to otrzymała nowy budynek na osiedlu XV-lecia. Parter budynku głównego (frontowego) zajęły lokale usługowo-handlowe. Przez długie lata istniał tu sklep Desa, oferujący antyki i starą biżuterię. W latach 90. XX wieku przy okazji adaptacji na potrzeby placówki Kredyt Banku kamienicę gruntownie wyremontowano, zmieniając istotnie jej układ funkcjonalno-przestrzenny, co stało się widoczne w wyglądzie parteru. Przejazd bramny został zaadaptowany na część jednego z pomieszczeń oraz zlikwidowano witryny i piękne drzwi zewnętrzne. Obecnie budowla jest opustoszała, ale mamy nadzieję, że niedługo znajdzie odpowiedniego nabywcę, bo przecież taka piękność potrzebuje towarzystwa.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 109.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Radomiu, Szczyt, Radom, Żeromskiego 41. Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, oprac. T. Książek, 1986.

Nazwa obiektu: Budynek loży wolnomularskiej

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 7 (dawna Warszawska)

Czas powstania obiektu: 1818 r.

Najważniejsze przebudowy obiektu: lata 80. XIX w. – przebudowa na potrzeby siedziby Powiatu Radomskiego

Projektant obiektu: Jakub Kubicki (1758-1833)

Zleceniodawca/ właściciel obiektu: loża wolnomularska „Jutrzenka wschodząca”, formalnie właścicielem obiektu był jeden z radomskich masonów, kupiec Jan Pusztynika (1785-1836)

Opis obiektu: Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 3.12.1987 r. i Nr  364/A/87. Jest to jednopiętrowy murowany budynek o elewacji siedmioosiowej, pokryty czterospadowym dachem. Z lewej strony znajduje się brama wjazdowa na dziedziniec, w formie romańskiego portalu. Na centralnej osi budynku znajduje się niewielki balkon z kamienną balustradą, podtrzymywany przez dwie kolumny z jońskimi głowicami. Okna pierwszego piętra posiadają bogatą oprawę dekoracyjną, składająca się między innymi z kariatyd, putt i rzeźbionych wyobrażeń herbu guberni radomskiej (związany snop zboża i dwa młotki).

Historia obiektu: Radomska loża wolnomularska zainaugurowała działalność 31 marca 1812 r. i działała do października 1821 r., kiedy to decyzją ks. Namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka, działalność wszystkich takich stowarzyszeń w Królestwie Polskim została zdelegalizowana. Radomska loża przyjęła nazwę „Jutrzenka Wschodząca na Wschodzie Radomia” i wchodziła w skład „Wielkiego Wschodu Polski”. Rządziła się rytem różanego krzyża, o siedmiu stopniach. Zaliczała się do grupy świętojańskich, tzn. prowadziła prace w trzech pierwszych stopniach (ucznia, czeladnika i mistrza). Założycielami radomskiej loży masońskiej byli: Józef Zapolski (zm. 1839) – kawaler różanego krzyża, właściciel majątku Brzeźce i Feliks Gawdzicki (ok. 1755-1836) – właścicielem dóbr ziemskich w podradomskiej wsi Dobrut, literat, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, aktywny działacz wolnomularski, kawaler różanego krzyża VII stopnia. Pierwszym mistrzem radomskiej loży wolnomularskiej został Jan Kuszewski (1765-1837), komisarz Wydziału Dóbr i Lasów Rządowych Księstwa Warszawskiego, właściciel podradomskich dóbr Lisów. Radomska loża skupiała ludzi wpływowych i zamożnych: dygnitarzy, urzędników, wojskowych, ziemian. Autorem siedziby radomskich masonów był warszawski architekt Jakub Kubicki – projektant m.in. gmachu ratusza w Płocku, obiektów w Łazienkach Królewskich oraz arkad na Zamku Królewskim w Warszawie, nazwanych jego imieniem. Kubicki sam był masonem, honorowym członkiem Loży „Świątynia Izis”. Ne wiadomo, czy w pierwotnym wystroju architektonicznym budynku znajdowały się jakiekolwiek symbole masońskie (np. cyrkiel i węgielnica, oko Horusa, wszechwiedzące oko, słońce / gwiazda, trójkąt, litera „G”). Wiadomo jednak, że wewnątrz budynku znajdowały się polichromie z symbolami masońskimi, odkryte podczas remontu budynku, przeznaczonego dla biur powiatu. „Gazeta Radomska” z 1912 r., powołując się na swego informatora, pisała o „emblematach wolnomularskich: starannie wykonanych trójkątach, kielniach, różnych symbolicznych znakach, napisach i ogólny postrach wzbudzającej, kilkakroć powtarzającej się, postaci diabła”. Po rozwiązaniu w 1821 r. loży jej budynek został przejęty przez władze administracyjne i przekształcony w lazaret. Po powstaniu styczniowym w budynku ulokowano biuro powiatu radomskiego. Wówczas to dokonano jego przebudowy i na elewacji umieszczono m.in. herb guberni radomskiej. W latach 1919-1938 w budynku swoją siedzibę miał grodzki Sąd Pokoju. Pomiędzy 1939 a 1973 rokiem funkcjonował tu oddział dermatologiczny szpitala miejskiego, a od 1975 r. w budynku mieści się Prokuratura.

Literatura, źródła:

M. Kępa, Otrzyjmy łzy sieroty…, „Gazeta Wyborcza – Radom” 2015, nr 72, s. 5.
P. Bors, Jutrzenka i dzieci wdowy (Radomskie wędrówki z historią), „Twój Radom Twój Region” 2017, nr 48, s. 6-7.