Retropedia – Strona 3 – Retropedia Radomia

Widok pomnika na początku XXI w. Fot. P. Puton

Pomnik Pamięci Żydów Radomia

Nazwa obiektu: Pomnik Pamięci Żydów Radomia

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pomnik Żydówki

Adres obiektu: Plac po synagodze przy zbiegu ulic Podwalnej i Bóżnicznej

Czas powstania obiektu: 1950 r.

Projektant obiektu: Jakub Zajdensznir (1903-1970)

Zleceniodawca obiektu: Radomscy Żydzi ocaleli z Holokaustu

Opis obiektu: Monument poświęcony pamięci radomskich Żydów posiada niezwykle symboliczną ikonografię i wymowę. Jego podstawa posiada kształt zbliżony do trójkąta i składa się z pięciu stopni. Od frontu do najwyższego stopnia przymocowane są dwie metalowe tablice z napisami po polsku i w jidysz. Treść polskiego napisu brzmi: „ŻYDOM RADOMIA / OFIAROM ZBRODNI / HITLEROWSKICH”. Powyżej ulokowany jest zwężający się ku górze obelisk. Jego frontową elewację zdobi płaskorzeźba. U dołu umieszczonych jest 5 macew, zwieńczonych wyobrażeniem płomienia, a nad nimi znajduje się ekspresyjnie ukazana kobieta z uniesioną wysoko ręką. Postać odczytać można jako symbol tragedii zagłady Żydów i jednoczesne wołanie o pokój, o sprawiedliwość. Cały monument posiada około 5 m wysokości i ogrodzony jest niewysokim płotkiem.

Historia obiektu: Lata II wojny światowej i zbrodnicza ideologia Niemców, która w odniesieniu do Żydów objawiła się poprzez Holokaust, przyniosła niemal całkowitą zagładę żydowskich mieszkańców Radomia. W kwietniu 1941 r. utworzono w mieście dwa getta: duże śródmiejskie, skupione wokół historycznej dzielnicy żydowskiej i mniejsze na Glinicach. Ich likwidacja przeprowadzona została w sierpniu 1942 r. Większość radomskich Żydów zginęła w komorach gazowych Treblinki. Ocaleli nieliczni. Hitlerowcy w czasie wojny doszczętnie zniszczyli żydowski cmentarz oraz synagogę, która rozebrana została tuż po zakończeniu wojny. Na miejscu zniszczonej synagogi w dniu 17 sierpnia 1950 r. – czyli dokładnie w 8 rocznicę likwidacji dużego getta, odsłonięto Pomnik Pamięci Żydów Radomia. Zabiegi związane z jego wybudowaniem trwały w nielicznej lokalnej społeczności ocalałych od 1947 r. Pomnik powstał ze składek radomskich Żydów, którzy przeżyli Holokaust. Monument ulokowano w miejscu niezwykle symbolicznym dla tej społeczności – w sercu dzielnicy starozakonnych, tam gdzie stał ich dom modlitwy. Do budowy pomnika użyto m.in. kamieni pozostałych z rozbiórki synagogi oraz ocalałych macew z cmentarza. Autorem projektu pomnika był rzeźbiarz Jakub Zajdensznir – radomski Żyd, który przeżył zagładę. Artysta ten początkowo studiował sztuki artystyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, później zaś, w latach 1925-1928, w École Nationale Supérieure des Arts Décoratifs w Paryżu. Wojnę przetrwał ukrywając się w jednym z francuskich klasztorów. Po wojnie wrócił do Radomia i ożenił z ocalałą z holokaustu Polą Wajsfus. Co ciekawe Zajdensznir pomnik upamiętniający zagładę swych ziomków projektował już jako katolik. Chrzest przyjął prawdopodobnie jeszcze przebywając we Francji. Małżonkowie Zajdensznirowie pochowani są na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Radomiu (kw. 45a). Podczas uroczystości odsłonięcia monumentu w 1950 r. odbyło się symboliczne przekazanie opieki nad nim ówczesnym władzom miasta. Wybudowanie pomnika było ostatnim aktem, w którym Żydzi wystąpili jako zwarta, odrębna grupa mieszkańców Radomia. Uczczenie pamięci tych co zginęli w czasie wojny stało się zarazem symbolicznym pożegnaniem z miastem tych, którzy ocaleli.

Literatura, źródła:

P. Puton, Ślady społeczności żydowskiej w Radomiu (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2018, Nr 1, s. 8-9.
Ł. Krzyżanowski, Dom, którego nie było. Powroty ocalałych do powojennego miasta, Wołowiec 2016.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.
S. Piątkowski, Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918-1950, Warszawa 2006.
Szlak Pamięci Radomskich Żydów, folder [Radom, 2017].

Brama cmantarza. Widok z 1992 r., z Archiwum Konserwatora Zabytków

Cmentarz żydowski

Nazwa obiektu: Cmentarz żydowski

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Kirkut

Adres obiektu: ul. Towarowa

Czas powstania obiektu: 1831 r.

Najważniejsze rozbudowy obiektu: 1860, 1902-1911 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Żydowska Gmina Wyznaniowa w Radomiu

Opis obiektu: Cmentarz znajduje się przy ul. Towarowej w Radomiu. Jest wpisany do rejestru zabytków pod datą 3.04.1989 r. i Nr 400/A/89. Otoczony jest ceglanym murem z bramą posiadającą motyw Gwiazdy Dawida. Do wewnętrznej strony muru od strony północnej przymocowane są ocalałe fragmenty macew, tworzące lapidarium. Na głównej osi cmentarza (północ-południe) wytyczona jest aleja. Z obu jej stron ustawione są macewy. Z lewej strony (od wschodu) to nagrobki kobiet – z charakterystycznymi motywami świec na świecznikach, zasłon, koronek, ptaków, koszy z kwiatami, księgi. Z prawej (od zachodu) to nagrobki mężczyzn – z charakterystycznymi motywami dłoni w geście błogosławieństwa, naczyń lewitów, ksiąg i szaf z księgami, lwów, jeleni, gryfów, złamanych drzew. Taki podział nawiązuje do pierwotnego rozdziału na cmentarzu nagrobków mężczyzn i kobiet (mechica). Na końcu alei znajduje się pochodzący z 2001 r. pomnik Żydów poległych w walkach o niepodległość Polski. Na lewo od niego znajduje się murowany ohel, w którego wnętrzu znajduje się symboliczny nagrobek oraz tablice pamiątkowe Gmin Żydowskich z rożnych miejscowości regionu radomskiego. Z kolei na prawo od pomnika zamykającego aleję macew w 2010 r. postawiony został pomnik-lapidarium z umieszczonymi na nim fragmentami macew odnalezionych podczas rożnych prac ziemnych i remontowych w mieście.

Historia obiektu: Cmentarz żydowski przy ul. Towarowej powstał na nieużytkach miejskich zwanych Czarna Miedza lub Kopaniny podczas pierwszej epidemii cholery w Radomiu w 1831 r. Jeszcze w tym samym roku dozór bożniczy wystosował prośbę o przekształcenie nekropolii na stały cmentarz grzebalny, co oficjalnie uczyniono jesienią 1837 r. Przez cały okres wieku XIX i pierwsze lata wieku XX następował rozwój cmentarza: poszerzanie powierzchni, budowa muru ogrodzeniowego, drogi dojazdowej, domu przedpogrzebowego, wytyczenie głównej alei i kwater grzebalnych. Cmentarz pierwotnie posiadał ok. 5 ha powierzchni i był zadrzewiony. Z cmentarzem związane były m.in. posady: intendenta, 3 grabarzy, 3 posługaczek, woźnicy karawanu, dozorcy (którym był katolik). Nagrobki na cmentarzu w większości posiadały formę piaskowcowej steli, często polichromowanej. W XX w. zaczęły pojawiać się inne formy pomników (marmurowe lub granitowe obeliski, nagrobki żeliwne). W okresie międzywojennym w treści inskrypcji nagrobnych zaczął pojawiać się język polski. Cmentarz został doszczętnie zniszczony przez Niemców w latach 1939-1945. Okupanci macewy wykorzystywali jako budulec do utwardzania płyty lotniska, czy ulic i placów w mieście. Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce w 1951 r. W 1980 r. rozpoczęto prace związane z rewitalizacją cmentarza – wykonano inwentaryzację, przeprowadzono pierwsze prace porządkowe. Finalizacja prac nastąpiła w połowie lat 90. XX w. Ich inicjatorem był Chaim Kincler, którego upamiętnia tablica umieszczona w 2017 r. na wewnętrznej stronie bramy nekropolii. W 2010 r., dzięki współpracy władz Radomia oraz polskich i izraelskich służb więziennych, na cmentarzu powstało lapidarium.

Artystyczne konteksty obiektu: widok cmentarza z ok. 1937 r. utrwalony został na filmie dokumentalnym nakręconym przez J. Diamenta na potrzeby społeczności żydowskich emigrantów w USA.

Literatura, źródła:

M. Rusek, Pomnik na cmentarzu żydowskim gotowy, „Gazeta Wyborcza – Radom” 2010, nr 237, s. 3.

W.M. Kowalik, Radomskie macewy, „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2006, nr 4, s. 37-39.

K. Lutka, Radomski Kirkut, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2006, nr 4, s. 34-36.

Cmentarz żydowski w Radomiu (Ochrona zabytków ), „WIK” 1981, nr 11, s. 7-10.

Pocztówka z widokiem budynku mieszczącego kino Przyjaźń (3)

Resursa Obywatelska

Nazwa obiektu: Resursa Obywatelska

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 16

Czas powstania obiektu: 1851-1852 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1923 r. – przebudowa na potrzeby „Teatru Rozmaitości”; 2004-2005 r. – kompleksowa modernizacja obiektu

Projektant obiektu: Ludwik Bartłomiej Radziszewski (1805-1859)

Zleceniodawca obiektu: Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Radomskiego

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod datą 27.08.1983 r. i Nr 222/A/83. Jest to neorenesansowy, parterowy, budynek z piętrową częścią frontową, zwieńczoną tympanonem wypełnionym płaskorzeźbą przedstawiającą personifikację Caritas (dobroczynność). Trójkątny szczyt budynku wieńczą charakterystyczne elementy rzeźbiarskie: posągi trzech muz – Klio w szczycie (muza historii) , Melpomene z lewej strony (muza tragedii) oraz Euterpe z prawej strony (muza pieśni lirycznej). Autorem płaskorzeźby i zapewne figur muz był Wojciech Święcicki – wybitny rzeźbiarz warszawski. Budynek posiada dwa parterowe skrzydła boczne, usytuowane wzdłuż ulic Malczewskiego i Struga. Oryginalny wystrój wnętrz (m.in. żyrandole, żeliwne galerie z tarasami na słupach) nie zachował się. Przed budynkiem w 1919 r. zasadzony został Dąb Wolności, a w 1985 r. odsłonięty pomnik Jacka Malczewskiego.

Historia obiektu: W 1850 roku Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Radomskiego postanowiła wybudować w Radomiu obiekt, z którego dochody miały być przeznaczone na szpital św. Kazimierza, którym zarządzała. Gmach według projektu Ludwika Radziszewskiego – pomocnika budowniczego guberni radomskiej, absolwenta UW i autora projektu m.in. Budynku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Radomiu, wybudowano w latach 1851-1852 na działce usytuowanej przy szpitalu św. Kazimierza, na rozwidleniu dróg do Warszawy i Kozienic – stąd charakterystyczny kształt budynku. Po zakończeniu budowy obiekt wynajęła założona w 1829 roku Resursa Obywatelska, która zajmowała go do 1914 roku (z przerwą w latach 1861-1867, spowodowaną zawieszeniem przez władze carskie). W 1903 r. Resursę odwiedził Henryk Sienkiewicz (o czym przypomina tablica wewnątrz budynku). W czasie I wojny światowej budynek zajmował szpital wojskowy. W 1918 roku obiekt przekazano miastu, jednak podczas wojny polsko-bolszewickiej ponownie ulokowano w nim szpital. W 1921 roku budynek stał się własnością Związku Specjalnego dla Wspólnego Utrzymania Szpitali w Mieście Radomiu i Powiecie Radomskim, który przebudował salę widowiskową na potrzeby utworzonego w 1922 roku Teatru Rozmaitości. Podczas II wojny światowej budynek zajmował niemiecki dom kultury („Deutsches Haus”), na który w 1943 r. dokonany został zamach – o czym przypomina tablica z jednej z zewnętrznych ścian budynku. W okresie PRL Resursa stała się siedzibą domów kultury Radomskich Zakładów Garbarskich i Radomskich Zakładów Obuwniczych. Od 1955 roku w budynku działały kina „Przyjaźń” i „Pokolenie”, zlikwidowane w 1990 roku. W latach 1986-1999 budynek był siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Kultury i Sztuki. Od likwidacji województwa radomskiego w budynku działa Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska”. W latach 2004-2005 przeprowadzony został generalny remont budynku.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Resursa Obywatelska, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2000, nr 8, s. 21-23.

Widok pomnika na fotografii P. Putona z początku XXI w.

Pomnik Pomordowanych Pracowników Fabryki Broni

Nazwa obiektu: Pomnik Pomordowanych Pracowników Fabryki Broni

Adres obiektu: ul. Biznesowa (teren dawnej Fabryki Broni)

Czas powstania obiektu: 1958 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Pracownicy Zakładów Metalowych im. gen. Waltera

Opis obiektu: Pomnik znajduje się przy końcu dawnej głównej drogi wewnętrznej Fabryki Broni – dziś jest to ogólnodostępna ul. Biznesowa. Składa się z podstawy złożonej z sześciu schodków, na której ustawiony jest cokół z czerwonych brył piaskowca. Dolna część cokołu to murek z trzech warstw „cegieł”, górna, ponad gzymsem – to wysoki obelisk w kształcie zwężającego się ku górze stożka o podstawie ośmiokątnej. Do frontu obelisku przymocowane są metalowe cyfry tworzące napis: „1939 / 1945”. Na szczycie obelisku znajduje się odlany z brązu orzeł z rozpostartymi skrzydłami, zrywający łańcuch, który opada niżej wzdłuż obelisku. Do przedniej ściany obelisku przymocowana jest tablica z napisem: „BOHATEROM / PRACOWNIKOM TUTEJSZYCH / ZAKŁADÓW / KTÓRZY ODDALI ŻYCIE W WALCE / Z OKUPANTEM HITLEROWSKIM / W LATACH 1939-1945 / ZAŁOGA / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI / RADOM 1958 R.”. W dolnej części pomnika, od frontu przymocowana jest inna, mniejsza tabliczka z metalu, z napisem: „Pracownicy Fab. Broni / zamordowani / przez okupanta / w dniach 12, 13 i 14-X-1942 / 1. Dąbrówka Mieczysław / 2. Jastrzębski Stanisław / 3. Jastrzębski Władysław / 4. Kiełbowski Stanisław / 5. Kiełbowski Ryszard / 6. Kociński Lucjan / 7. Kołkiewicz Stanisław / 8. Kozerski Tadeusz / 9. Kurys Jan / 10. Łozicki Marian / 11. Łozicki Stanisław / 12. Mas Feliks / 13. Molenda Józef / 14. Prokop Jan / 15. Ptaszyński Roman / 16. Rajski Edward / 17. Rogalski Edward / 18. Rzeszot Adam / 19. Sapiński Jan / 20. Saramonowicz Józef / 21. Saramonowicz Zbigniew / 22. Sikorski Jan / 23. Stefański Czesław / 24. Szlezynger Mikołaj / 25. Wojdacki Jerzy / Cześć ich pamięci”.

Historia obiektu: Pomnik odsłonięty został 19 października 1958 r. Upamiętnia ofiary Niemieckiego terroru z czasu II wojny światowej, w szczególności poległych pracowników Fabryki podczas publicznych egzekucji przeprowadzonych w dniach 12-14 października 1942 r. w odwecie za zabicie niemieckich żołnierzy w pociągu koło Rożek (Polacy jechali do Końskich aby zlikwidować gestapowskiego szpicla „Relampago”). Na terenie Fabryki Broni szubienica stanęła 14 października , a zawisło na niej 15 Polaków. Zanim w 1958 r. powstał pomnik z orłem – w miejscu szubienicy już w 1945 r. postawiony został drewniany krzyż z tabliczką, na której wypisane były imiona i nazwiska zamordowanych pracowników Fabryki Broni. Z kolei w 1981 r. staraniem zakładowej „Solidarności” postawiony został drugi pomnik poświęcony poległym – stanął na miejscu dawnego krzyża, bliżej międzywojennego budynku Fabryki, po prawej stronie drogi. Pomnik składa się z dwóch betonowych pylonów, pomiędzy którymi umieszczony jest pod skosem metalowy krzyż. Przed pomnikiem znajdują się dwie metalowe tablice z napisami objaśniającymi znaczenie miejsca i wskazującymi nazwiska pomordowanych.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 233.

Piotrówka

Nazwa obiektu: Piotrówka

Adres obiektu: ul. Piotrówka (Stare Miasto)

Czas powstania obiektu: X w.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: feudalny władca ziemi radomskiej z początkowego okresu piastowskiej Polski

Opis obiektu: Obiekt znajduje się na Starym Mieście, w pobliżu rzeki Mlecznej. Grodzisko Piotrówka ma formę płaskiego wzniesienia o wysokości 5-7 metrów i wymiarach 146 x 136 metrów. Jego powierzchnia to około 1,5 ha. Na górę prowadzą schody z grubych podkładów kolejowych. U ich podnóża ustawiony jest wielki głaz z wyrzeźbionym na nim wizerunkiem Mieszka I, opatrzony podpisem „GRODZISKO / PIOTRÓWKA / X w.” oraz cytatem z Cypriana Kamila Norwida: „OD NARODU DO PLEMIENIA / JAK OD KWAITU DO KORZENIA”. U szczytu schodów znajduje się imitacja palisady złożona z trzech pali, na których umieszczone są drewniane, rzeźbione tarcze: z herbem Radomia, napisem: „11 R 55” (odwołanie do pierwotnego godła miasta i najstarszej pisanej o nim wzmianki) oraz z szerszym opisem historycznym miejsca. Na środku grodziska ustawiony jest drewniany krzyż osadzony na niewielkim kopcu z polnych kamieni, w którego przedzie wmontowana jest tablica z objaśnieniem historii grodziska i odwołaniem do istnienia tu cmentarza. Grodzisko Piotrówka wpisane jest do rejestru zabytków jako część zespołu urbanistyczno-architektonicznego Radomia: nr 314 z 01.12.1956 r., nr 535/A z 29.12.1969 r.; 410/A/89 z 14.09.1989 r. oraz indywidualnie nr 123/GAZD/81 z 04.11.1981 r.

Historia obiektu: Grodzisko Piotrówka jest pozostałością grodu obronnego z początkowego okresu istnienia Państwa Polskiego (II połowa X w.), ulokowanego w pobliżu kompleksu osadniczego z co najmniej VIII w . Początkowo był to stosunkowo niewielki obiekt (średnica ok. 80 m), z biegiem lat (XI w.) został rozbudowany, wyposażony w drewniano ziemny wał (miał 11 m szerokości u podstawy oraz około 8-9 m wysokości) i fosę, drewniany kasztel oraz kościół św. Piotra (istniał do 1809 r., początkowo jako świątynia parafialna Radomia, od 1222 r., jako kaplica znajdująca się pod opieką benedyktynów sieciechowskich. Istnieje legenda głosząca, że w Wielkanoc można usłyszeć głos dzwonów z kościoła, zatopionych w okolicznych bagnach). Od wezwania świątyni grodzisko wzięło swą nazwę. Gród stanowił siedzibę władz administracyjnych Polski piastowskiej (siedziba kasztelana od co najmniej XIII w.). Teren grodu w końcu XVI w. był już niezamieszkały i zaczął służyć jako pole obsiewane zbożem. W latach 1795-1812 obszar grodziska służył jako cmentarz grzebalny dla mieszkańców radomskich parafii św. Jana i św. Wacława. W okresie XIX w. na terenie grodziska Rosjanie urządzili prochownię. U schyłku XIX w. grodzisko zostało sprzedane garbarzowi Franciszkowi Wickenhagenowi. W okresie I wojny światowej na grodzisku pojawiły się okopy. Teren grodziska stał się obszarem dwóch wielkich misji badawczych archeologów. Pierwsze badania, prowadzone w latach 1959-1972 przez Instytut Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk, odsłoniły wielkie dziedzictwo historii, kryjące się pod piaskami grodziska. Drugie, współczesne badania przeprowadzone zostały w latach 2009-2013 przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Wcześniej zalążek prac rewaloryzacyjnych podjął na grodzisku Społeczny Komitet Ratowania Zabytków Radomia (schody, głaz pamiątkowy, palisada – 2003 r., krzyż – 2006 r.).

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 221.

Seria wydawnicza IA iE PAN „Radom. Korzenie miasta i regionu” 2009-2013.

B. Fuglewicz, Początki Radomia. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy nad rzeką Mleczną, Radom 2013.

Muzeum Wsi Radomskiej

Nazwa obiektu: Muzeum Wsi Radomskiej

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Skansen

Adres obiektu: ul. Szydłowiecka 30 (drugie wejście od ul. Stawowej)

Czas powstania obiektu: 1976 r.

Projektant obiektu: arch. Tadeusz Derlatka (rozplanowanie przestrzenne), prof. Józef Gajek (scenariusz etnograficzny)

Zleceniodawca użytkownik obiektu: Wojewoda Radomski

Opis obiektu: Muzeum obejmuje obszar ponad 30 ha ciągnących się wzdłuż drogi biegnącej równolegle do rzeki Mlecznej (zwanej na tym odcinku Kosówką) – pomiędzy ulicami Szydłowiecką (gdzie znajduje się dawne główne wejście do skansenu), a ul. Stawową (gdzie mieści się nowe wejście na teren Muzeum). Wzdłuż drogi i jej odnóg rozlokowane są poszczególne kompleksy zabudowy: zespół wiejski, zespół wiatraków, zespół dworski, skansen bartniczo-pszczelarski, zespół sakralny, ścieżka przyrodnicza. Wszystkie obiekty wplecione są w naturalny krajobraz odzwierciedlający różne oblicza przyrodnicze ziemi radomskiej. Aranżacja i wystrój wnętrz i otoczenia poszczególnych obiektów zmieniają się wraz ze zmianami pór roku i okresu kalendarza liturgicznego. Obszar Muzeum Wsi Radomskiej podlega ochronie konserwatorskiej, nr wpisu 453/A/91 z 17.01.1991 r.

Historia obiektu: Muzea skansenowskie wywodzą się od pierwszej tego typu ekspozycji Nordiska Musset z 1891 r. na wyspie Djurgarden koło Sztokholmu. Wystawa urządzona została na miejscu dawnego szańca – w języku szwedzkim: skansen – stąd popularna nazwa, przyjęta w Polsce. W Radomiu problem ochrony zabytków kultury ludowej swoje odzwierciedlenie znalazł w latach 60. XX w., kiedy to przy Muzeum Regionalnym w Radomiu powołano Dział Etnograficzny. Prowadzono badania, gromadzono eksponaty, a w 1968 r. na dziedzińcu ówczesnej siedziby Muzeum (ul. Piłsudskiego 12, wówczas Nowotki) otwarto skansen bartniczo-pszczelarski. W 1972 r. powstał Społeczny Komitet Budowy Skansenu Ziemi Radomskiej. Pozyskano odpowiedni obszar ziemi w dzielnicy Pruszaków, w 1974 r. prof. Józef Gajek stworzył scenariusz etnograficzny muzeum, który posłużył pierwszemu dyrektorowi skansenu – dr Stefanowi Rosińskiemu do budowy obiektu. Muzeum powstało w oparciu o koncepcję urbanistyczną arch. Tadeusza Derlatki. Oficjalne powstanie muzeum datuje się na 31 grudnia 1976 r. Placówkę powołał Wojewoda Radomski. Pierwszym budynkiem zestawionym na terenie skansenu był zabytkowy spichlerz z Wilkowa, w którym w 1980 r. zaprezentowano dwie pierwsze wystawy. Inauguracja wystaw wraz z otwarciem skansenu bartniczo-pszczelarskiego miała miejsce 23 czerwca 1980 r. W kolejnych latach zestawiane było dalsze zabytkowe obiekty przeniesione do skansenu z różnych miejscowości ziemi radomskiej. Obecnie Muzeum Wsi Radomskiej zajmuje obszar o powierzchni 32,5 ha, na którym zestawiono 80 obiektów dawnego budownictwa wiejskiego (chałupy, dwory, kościół, budynki gospodarcze, kuźnie, wiatraki i młyny wodne), a 22 kolejne czekają w magazynach na montaż. Muzeum posiada także bogatą kolekcję zabytków ruchomych (ponad 16 tys. eksponatów), wśród których na szczególną uwagę zasługują kolekcje: pojazdów i maszyn rolniczych, uli i narzędzi pszczelarskich, tkanin i sztuki ludowej. Oddziałem Muzeum Wsi Radomskiej jest Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze, mające siedzibę w zabytkowym dworze z połowy XIX wieku, wybudowanym przez Juliusza Dembińskiego.

Artystyczne konteksty obiektu: Teren skansenu wielokrotnie wykorzystywany był jako naturalny plener filmowy. W Muzeum Wsi Radomskiej kręcono sceny m.in. do filmów: „Szwadron” (reż. J. Machulski, 1992); „Przedwiośnie” (reż. F. Bajon, 2001); „Zagończyk” (reż. P. Bednarczyk, 2017)

Literatura, źródła:

M. Jurecka (red.), Muzeum Wsi Radomskiej. Przewodnik, Radom 2005.

„Zeszyty Naukowe Muzeum Wsi Radomskiej”, t. 1-3.

„Wieś Radomska”, t. 4-10.

Klasztor Bernardynów na pocztówce z okresu PRL-u (1)

Klasztor i kościół oo. Bernardynów

Nazwa obiektu: Klasztor i kościół oo. Bernardynów

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 6-8 (dawniej Lubelska)

Czas powstania obiektu: 1480-1516 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: koniec XVI w. – dobudowa kaplicy św. Anny; 1911-1912 rozbudowa od strony północnej (połączenie kaplic św. Anny i św. Agnieszki, nowa kruchta i wejście na chór)

Projektant obiektu: pierwotne założenie – nieznany; rozbudowa z lat 1911-1914 – arch. Stefan Szyller (1859-1933)

Zleceniodawca obiektu: król Kazimierz Jagiellończyk (1427-1492)

Opis obiektu: Kompleks klasztorny oo. Bernardynów składa się z murowanego z cegły kościoła św. Katarzyny z wieżą i trzyskrzydłowego klasztoru z budynkiem gospodarczym wyposażonym w unikalny, piramidalny komin. Kompleks sakralny tworzą ponadto: Brama-kapliczka z figurą Chrystusa upadającego pod krzyżem, figura Matki Bożej Niepokalanej z 1858 r., cmentarz przykościelny z terakotowymi stacjami drogi krzyżowej i licznymi tablicami epitafijnymi, pośrodku którego stoi kamienny krzyż. Kościół i klasztor wybudowane są w stylu gotyckim z charakterystycznymi, zachodnimi szczytami schodkowo-sterczynowymi. Do kościoła przylega od północy renesansowa kaplica św. Anny o fasadzie imitującej kopułę oraz pochodząca z rozbudowy XX w. kruchta w stylu neogotyckim, harmonijnie komponująca się z zabytkiem. Kościół jest jednonawowy i posiada sklepienie krzyżowe. W prezbiterium znajduje się okazała grupa rzeźbiarska Pasji pochodząca z kręgu warsztatowego Wita Stwosza. Ołtarze są barokowe. Na ścianach znajdują się liczne epitafia począwszy od XVI w., a w kaplicy Matki Bożej znajdują się gotyckie stalle. Zespół klasztorny oo. Bernardynów jest najlepiej zachowanym i najcenniejszym zabytkiem Radomia. Wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 1.12.1956 r. i Nr 312; 23.06.1967 r. i Nr 379 oraz 06.04.1981 r. i Nr 104/A/81.

Historia obiektu: Radomski konwent Bernardynów powstał jako 15 z kolei fundacja klasztorna tego zakonu w Polsce. Według tradycji ufundował go w 1467 r. król Kazimierz Jagiellończyk jako wotum za narodziny syna królewicza Kazimierza (dziś świętego, Patrona Radomia). Zgodnie z regułą zakonną obiekt usytuowany został za murami miasta. Pierwsi bracia przybyli do Radomia w 1468 r. Kompleks kościelno-klasztorny wznoszony był etapami. Do dziś dotrwał do naszych czasów w niemal niezmienionej postaci, jako jeden z najlepiej zachowanych tego typu obiektów w Polsce (piramidalny komin budynku gospodarczego uważany jest za ewenement w skali Europy). Bernardyni słynęli ze swej pracy kaznodziejskiej i dobroczynnej, ich kościół stał się ulubionym miejscem spoczynku okolicznej szlachty – stąd do dziś we wnętrzu świątyni i w murze cmentarza znajduje się wiele interesujących epitafiów. Bernardyni swą patriotyczną postawą zasłynęli szczególnie w czasach powstania styczniowego, co skutkowało zesłaniem kilku z nich na Syberię oraz kasatą klasztoru w 1864 r. Zakonnicy do Radomia powrócili w 1936 r. Dwa lata później przed kościołem stanęło Mauzoleum Dionizego Czachowskiego – dowódcy z czasów zrywu 1863 r. Zostało ono zniszczone przez Niemców w 1940 r. i odbudowane w 1963 r. w innym miejscu. W 1981 r. w kaplicy św. Anny powstał sarkofag, w którym złożono szczątki Czachowskiego. Z kościołem i klasztorem oo. Bernardynów związanych jest kilka legend.

Literatura, źródła:

M. Krawczyk, Bernardyni Radomscy. Zarys dziejów, Radom 2013.

H. Stróżewska, Zespół Klasztorny Bernardynów w Radomiu, “Radomir” 1986, nr 3, 4.

W.M. Kowalik, Kościół i klasztor OO. Bernardynów, “Wczoraj i dziś Radomia” 2001, nr 4.

W.M. Kowalik, „Pasja” Stwosza w Radomiu, “Wczoraj i dziś Radomia” 2006, nr 1.

J. Luboński, Monografia Historyczna Miasta Radomia, Radom 1907, str. 122-130.

J. Wiśniewski, Dekanat Radomski, Radom 1911, str. 237-368.

Widok szpitala św. Kazimierza po rozbudowie z lat 30 XX w.

Szpital św. Kazimierza

Nazwa obiektu: Szpital św. Kazimierza

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Aviator

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 18

Czas powstania obiektu: 1847 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1933-1935 r. – nadbudowa II piętra; 2007-2008 r. – remont i przebudowa wnętrz na potrzeby hotelu

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Radomskiego

Opis obiektu: Jest to budynek dwupiętrowy o zasadniczym układzie symetrycznym, rozciągniętym na planie prostokąta. Front budynku podzielony jest układem okien na 12 osi pionowych. Środkowa trzyosiowa część mieszcząca główne wejście do budynku jest nieznacznie zaznaczona poprzez wysunięcie i zwieńczona płaskim tympanonem (w jego polu obecnie znajduje się napis „A. D. 1844″). Współcześnie wejście zyskało niewielką zabudowę z podjazdem Dwie skrajne osie flankujące budynek tworzą lekko wysunięte ryzality, posiadające płaski czterospadowy daszek. W tylnej części budynku, na osi, znajduje się lekko wysunięta część budynku zawierająca w ostatniej kondygnacji balkon, a na szczycie skromną dekorację w postaci szczytu schodkowego. Z lewej strony budynku, patrząc od frontu, znajduje się wtórnie dobudowane skrzydło komunikacyjne pomiędzy piętrami. Ta część budynku posiada dekorację zewnętrzną w postaci boniowania. Zasadnicza część budynku pokryta jest płaskim, czterospadowym dachem krytym blachą.

Historia obiektu: Konieczność budowy nowego obiektu szpitalnego w Radomiu wynikła z ciasnoty dotychczasowej lecznicy – szpitala św. Aleksandra, mieszczącego się przy ul. Starokrakowskiej (ob. B. Limanowskiego 23). Budowę szpitala znacznie wspomogli mieszkańcy miasta, ofiarując m.in. 20 tys. sztuk cegieł. Inwestycję wsparła też Rada Administracyjna Królestwa Polskiego. Wybudowany przy ul. Warszawskiej szpital, mieszczący 60 łóżek, otworzony został 21 października 1847 r. Początkowo nazywany był imieniem swego poprzednika, ale już w 1851 r. otrzymał za patrona św. Kazimierza – na cześć ks. Kazimierza Kłaczyńskiego, radomskiego pijara, który położył wiele zasług około wzniesienia szpitala. W szpitalu aż do likwidacji znajdowała się kaplica św. Kazimierza z obrazem Patrona Radomia – najdłużej, bo nieprzerwanie od połowy XIX w., czczonym Jego wizerunkiem w mieście (obecnie znajduje się w kościele św. Rodziny). Od 1898 do 1964 r. w lecznicy posługiwały siostry szarytki (Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego á Paulo). Szpital w 1904 r. posiadał 4 oddziały: chirurgiczny, wewnętrzny, położniczo-ginekologiczny i weneryczny. W 1913 r. szpital św. Kazimierza, jako pierwszy w guberni, otrzymał aparat rentgenowski, ofiarowany przez dr. Józefa Kossaka. W latach 1933-1935 obiekt został nadbudowany o jedno piętro, co pozwoliło na leczenie dodatkowych 50 chorych. Tuż przed wybuchem II wojny światowej lecznica dysponowała 180 łóżkami. Szpital przez dziesięciolecia utrzymywał się m.in. ze zwrotów kosztów leczenia, z odsetek od kapitałów, wynajmu pomieszczeń w budynku Resursy (wybudowanej właśnie w celu zapewnienia dochodu lecznicy), a także środków przekazywanych przez miasto i ościenne gminy. W 1920 r. szpital na utrzymanie przejął Związek Specjalny dla Wspólnego Utrzymania i Prowadzenia Szpitali w Mieście Radomiu i Powiecie Radomskim, z kolei od 1936 r. – władze miejskie. Szpital działał nieprzerwanie przez okres okupacji (II piętro przeznaczono wówczas tylko dla Niemców). Okres PRL przyniósł dalszy rozwój szpitala, którego niektóre z oddziałów zajmowały różne budynki w mieście. Przełom nastąpił w 1964 r., gdy oddano do użytku kompleks szpitalny przy ul. Tochtermana. Lecznica z ul. Malczewskiego zaczęła systematycznie ograniczać swą działalność – w budynku, do likwidacji działalności szpitalnej w 2002 r., mieścił się już tylko oddział ortopedyczny. Po kilku latach budynek nabył prywatny inwestor i po przeprowadzeniu kompleksowego remontu w latach 2007-2008 uruchomił hotel „Aviator” – jedyny w mieście szczycący się czterema gwiazdkami.

Artystyczne konteksty obiektu: Interesującą impresję z czasów funkcjonowania szpitala w międzywojniu zawarł w opowiadaniu „Za murem” (ze zbioru „Widuję ich w snach”) Bernard Gotfryd.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 315-316.
B. Gotfryd, Widuję ich w snach. Nowe opowiadania, Radom 2008, s. 57-63.

Teatr

Nazwa obiektu: Budynek Teatru

Adres obiektu: Plac Jagielloński 15

Czas powstania obiektu: 1925-1936 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Józef Grzecznarowski, Związki Zawodowe

Opis obiektu: Budynek składa się z przebudowanej części pierwotnego Domu Robotniczego (fragment obiektu z naroża Placu Jagiellońskiego i ul. K. Kelles-Krauza) oraz nowego skrzydła stojącego wzdłuż Placu jagiellońskiego. Jest obiektem posiadającym trzy kondygnacje. Elewacja budynku pokryta jest piaskowcem, nad głównym wejściem znajduje się niewielki, przeszklony wykusz. Wewnątrz mieszczą się pomieszczenia teatralne i biurowe oraz cztery sceny (Scena Duża – widownia 359 miejsc, Scena Kameralna – widownia max 188 miejsc, Scena Fraszka – widownia 79 miejsc, Scena Kotłownia – widownia 76 miejsc).

Historia obiektu: Obiekt powstał z inicjatywy Józefa Grzecznarowskiego, przewodniczącego Miejskiej i Okręgowej Rady Związków Zawodowych, wieloletniego prezydenta miasta, uhonorowanego ostatnio tytułem Honorowego Obywatela Radomia. Obiekt, przy wsparciu władz miejskich, wzniesiono ze składek PPS oraz dzięki pracy społecznej. Znalazły tu siedzibę różne organizacje społeczne i robotnicze. Na parterze znajdowało się kino dzwiękowe “Świt” – pierwsze tego typu w Radomiu (pierwszym filmem dźwiękowym jaki został tu wyświetlony był “Śpiewający błazen” z 1930 roku). Co ciekawe pojemność sali kina “Świt” wynosiła w szczytowym momencie 1000 miejsc. Już w 1932 r. obiekt przebudowano, a w jego wnętrzach powstał wytworny iluzjon “Apollo”, gdzie pokazywano przeboje kina światowego (na otwarcie kina – “Światła wielkiego miasta” Charliego Chaplina). Ponadto w budynku Domu Robotniczego odbywały się akademie, odczyty, wieczornice, zgromadzenia i manifestacje. Działał tu teatr robotniczy i orkiestra związków zawodowych. W styczniu 1937 r. odbył się tu ostatni przed wojną 24. Kongres PPS. Na początku II wojny światowej w budynku działał krótko szpital dla polskich jeńców wojennych, m.in. Kleeberczyków, rannych w bitwie pod Kockiem, co upamiętnia dziś tablica na elewacji budynku. Później, w okresie okupacji, Niemcy zajęli obiekt, urządzając tu wszechstronną salę estradową “nur für Deutsche”. We wrześniu 1942 r. przed budynkiem doszło do udanego zamachu na Niemców. Po II wojnie światowej uruchomiono w obiekcie kino “Ojczyzna”, a następnie “Wisła”. W 1948 r. w budynku utworzono filię Państwowego Teatru im. S. Żeromskiego w Kielcach. W 1953 r. budynek przejął Związek Zawodowy Kolejarzy, dzierżawiąc obiekt dla potrzeb teatru. Teatr działał tu do 1965 r., kiedy to zamknięto budynek ze względu na zły stan techniczny. Rozpoczęła się wówczas wieloletnia przebudowa i rozbudowa obiektu, która zakończyła się dopiero w III RP. Dokładnie 14 grudnia 1991 r. w odnowionym obiekcie zadomowił się powołany w grudniu 1976 r. Teatr im. Jana Kochanowskiego w Radomiu. Tu od 1993 r. organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski – jeden z najważniejszych festiwali teatralnych w Polsce. W budynku teatru, oprócz jego samego, swą siedzibę ma także kilka innych instytucji i stowarzyszeń.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 50, 268.
W. Macherzyński, Robotniczy Dom, “Tygodnik Radomski” 1989, nr 34, s. 9.

Willa przy zakładach Fajansowych na zdjęciu z lat 70. XX w. Z Archiwum Konserwatora Zabytków

Fabryka Wyrobów Fajansowych na ul. Okulickiego

Nazwa obiektu: Fabryka Wyrobów Fajansowych na ul. Okulickiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: „Radimp”

Adres obiektu: ul. Leopolda Okulickiego 8 (dawniej Mleczna)

Czas powstania obiektu: XIX-XX w.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Fryderyk August Schnierstein/ Abraham Rottenberg/ Zakład Płytek i Wyrobów Sanitarnych

Opis obiektu: Zabudowania fabryczne znajdują się w głębi działki. W obecnym kształcie pochodzą z rozbudowy i modernizacji zakładu przeprowadzonej w okresie PRL

Historia obiektu: Ulica Leopolda Okulickiego, przy której znajduje się zakład, to dawna Grobla Mleczna – wyprostowana i usypana w 1821 r. W miejscu, gdzie nieprzerwanie od 1900 r. – jako bodaj najdłużej działająca fabryka tej branży w Polsce – funkcjonuje Zakład produkujący galanterię sanitarną, w 1818 r. rozpoczęła się nowożytna era radomskiego garbarstwa. Wówczas to, nad rzeką Mleczną, zakład garbarski wybudował tu Fryderyk August Schnierstein. Zapoczątkowane dzieło kontynuował po nim od 1827 r. jego brat August, zaś od 1853 r. – Karol Frölich. Perypetie garbarskie zakończyły się w tym miejscu wraz z upływem XIX w. W 1900 r. w odkupionych zabudowaniach pierwszą Wytwórnię Wyrobów Fajansowych założył tu Szmerek Brams. Zakład ten w 1907 r. przejął i znacznie rozwinął Abraham Rottenberg. Na wiele dziesięcioleci symbolem fajansówki stał się słonik (wyroby sanitarne z tym znakiem do dziś znajdują się w wielu domach w Radomiu i Polsce). W latach 30. XX w. fabryka Rottenberga oferowała klientom między innymi: miski klozetowe “Panama”, “Columbia”, “Sanitas”, “Włoska” i “Turecka”; umywalki “Venus”, “Era”, “Milano”, Lux”, “Silex”, “Omega”, “Roma” oraz bidety “Piccolo”. Tuż przed wybuchem II wojny światowej zakład zatrudniał ponad 150 pracowników. Dalsze losy fabryki odzwierciedlają burzliwe dzieje Polski – podczas wojny zakład przejęli Niemcy, a po 1945 r. został upaństwowiony. Tym sposobem w 1949 r. obiekt przyjął nazwę Fabryka Fajansu „Radom I”, a rok później został połączony z Wytwórnią Płytek Ściennych M.L. Chmielarz, tworząc Zakład Płytek i Wyrobów Sanitarnych. Fabryka z ul. Okulickiego przez lata była jedną z nielicznych w Polsce produkujących płytki fajansowe do kuchni i łazienek. W 1989 r. Fabryka wraz z Centralą Exportowo-Importową „Impexmetal” utworzyła spółkę „Radimp”. Ta w 1996 r. z kolei przejęta została przez prywatną firmę „Elbar-Katowice” zachowując swą nazwę. Ostatecznie fabryka stała się własnością Armatury Kraków i (zmieniając początkowo nazwę na „Armadimp”) funkcjonuje do dziś jako firma produkująca ceramikę sanitarną.

Artystyczne konteksty obiektu: Dziedziniec Zakładu „Armadimp” w czerwcu 2015 r. stał się miejscem jednego z przystanków na trasie organizowanej przez Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” imprezy „Anima Urbis – Dusza Miasta”, podczas której mieszkańcy przemierzają Radom w poszukiwaniu tytułowej duszy miasta i odwiedzają na co dzień niedostępne miejsca i obiekty.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 84-85, 354, 361-362.