All posts by : Retropedia

Nazwa obiektu: Hala targowa

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Rajszula, Jatki, Senior, Radomskie Sukiennice

Adres obiektu: Plac Jagielloński 8

Czas powstania obiektu: 1898 r.

Projektant obiektu: August Zalewski – architekt miejski

Zleceniodawca obiektu: Magistrat Miasta Radomia

Opis obiektu: Jest to budynek podpiwniczony, parterowy, ukształtowany na planie prostokąta z trzema ryzalitami, których umieszczono wejścia do budynku – łącznie 5, z dwoma wieżyczkami na ryzalitach bocznych. Wnętrze hali dzieli się na trzy nawy, podtrzymywane rzędem żeliwnych kolumn. W każdej z naw znajdowało się pierwotnie 12 jatek przygotowanych do sprzedaży mięsa. Hala targowa swoim kształtem przypomina bazylikę. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków nr 158/A/82 z dnia 18.03.1982 r. i z dnia 16.07.1993 r.

Historia obiektu: W roku 1875 władze miejskie postanowiły poprawić warunki handlowe w mieście. Targowisko zlokalizowane przy ulicach Wałowej i Podwale zdominowane było przez handlarzy pochodzenia żydowskiego. Postanowiono zorganizować drugie targowisko na byłym placu ujeżdżalni koni zwanym z niemieckiego “Rajtszulą”. Pierwotnie władze miejskie nie myślały o budowie hali targowej, handel nadal odbywał się na wolnym powietrzu. W 1893 r. władze gubernialne poleciły prezydentowi miasta opracować projekt zagospodarowania nowego placu bazarowego. Decyzję tę uzasadniano tym, że należy podnieść warunki handlu oraz, że mieszkańcy powinni mieć wybór targowiska na którym się zaopatrują podstawowe produkty spożywcze. Nie wykluczone że był to także wyraz antysemityzmu rosyjskich władz gubernialnych. Władze miejskie na polecenie władz gubernialnych zareagowały dopiero trzy lata później. Plac wybrukowano, a w sierpniu 1896 r. August Zalewski przedłożył plany budowy hali targowej. Nie wiemy ile trwała budowa hali. Do naszych czasów zachował się protokół odbioru z 1898 r., sporządzony przez komisję techniczno-budowlaną, w którym stwierdzono, że budynek “nadaje się do użytku”. Początkowo handlowano w hali głównie mięsem i jego przetworami, do wszystkich stoisk handlowych doprowadzona była woda. Z czasami okupacji związany jest ciekawy epizod z dziejów hali targowej, kiedy to nad prawidłowością … kiszenia się kapusty w tutejszych piwnicach czuwał młody Andrzej Wajda. Plac Jagielloński, na którym znajduje się hala targowa, funkcję handlową pełnił do początku lat 50. XX wieku. Po II wojnie światowej hala przeszła na własność Państwowego Przedsiębiorstwa Handlu Wewnętrznego. W 1948 r. została gruntownie zmodernizowana i umieszczono w niej Państwowy Dom Towarowy “Senior”. W roku 1995 nabył halę prywatny przedsiębiorca, który po przeprowadzeniu generalnego remontu przywrócił hali pierwotne walory architektoniczne. Dawna Hala Targowa nadal pełni funkcje handlowe jako Dom Towarowy “Senior”.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 81.

Nazwa obiektu: Budynek Powiatowego Związku Samorządowego

Inne zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Pałac Ślubów, Rada Miejska

Adres obiektu: ul. Stanisława Moniuszki 9

Czas powstania: 1927 r.

Projektant obiektu: Alfons Pinno (1891-1976)

Zleceniodawca obiektu: Powiatowy Związek Samorządowy

Opis obiektu: Budynek Powiatowego Związku Samorządowego został wzniesiony w stylistyce zmodernizowanego klasycyzmu wg projektu Alfonsa Pinno, uznanego radomskiego architekta okresu międzywojennego. Był m.in. architektem powiatowym na powiaty: radomski, iłżecki i kozienicki, radcą budownictwa województwa kieleckiego, inspektorem urzędu wojewódzkiego poleskiego, nauczycielem w Średniej Szkoły Technicznej w Radomiu (później: Państwowych Szkołach Przemysłowych, Technikum Budowlanym – gdzie pełnił funkcję dyrektora). Od 1920 r. był członkiem a następnie prezesem Towarzystwa Krajoznawczego w Radomiu. Po II wojnie kierował Radomskim Oddziałem Centralnego Biura Projektów Architektonicznych i Budowlanych w Kielcach. Najważniejszymi jego realizacjami były: kościół w Nieznamierowicach, dwór w Winiarach pod Kaliszem, dwór i tartak we Wsoli, kościoły w Alojzowie i Krzyżanowicach, Szkoła Rolnicza na Wacynie, siedziba Sejmiku Powiatowego. Był także inicjatorem powstania obecnego muzeum im. Jacka Malczewskiego, gdzie przekazał część posiadanej kolekcji obrazów. Przedmiotowy budynek jest murowany z cegły i otynkowany, założony na rzucie litery L z dłuższym ramieniem od ulicy Sienkiewicza. Reprezentacyjna elewacja frontowa w formie ściętego narożnika posiada półokrągły portyk  z balkonem i schodami. Wieńczy ją trójkątny szczyt. Fasada jest flankowana dwoma ryzalitami. Od strony podwórza w narożniku budynku zlokalizowana jest półokrągła klatka schodowa. Część parterowa jest boniowana, oddzielona od górnych kondygnacji gzymsem. Otwory okienne są prostokątne  z wyjątkiem okien zakończonych półokrągło, mieszczących się w pierwszej kondygnacji. Portyk balkonowy tworzą kolumny jońskie w wielkim porządku (wysokie na dwie kondygnacje), wspierające balkon z balustradą tralkową. Pod oknami drugiej kondygnacji występują płyciny prostokątne, ozdobione rzędami tralek. We wnętrzu wyróżniają się: reprezentacyjny hol, klatka schodowa oraz sala główna. W holu znajduje się strop kasetonowy wsparty na kolumnach kanelurowanych oraz filarach. Klatka schodowa ma schody rozdzielne, łamane z ażurową balustradą żeliwną. W głównej sali na pierwszym piętrze występuje strop kasetonowy dekorowany dekoracją stiukową (rozety). W południowej ścianie usytuowany jest ślepy balkon z tralkową balustradą z profilowanym i dekorowanym podniebieniem. Ściany są zwieńczone  dekoracyjnym fryzem floralnym. Budynek został wpisany do rejestru zabytków pod nr A-1043 z dnia 19.07.2011 r.

Historia obiektu: Radom w okresie międzywojennym był największym miastem województwa kieleckiego. Otrzymał status miasta wydzielonego na prawie powiatu i stał się siedzibą dwóch urzędów powiatowych –  grodzkiego i ziemskiego. W związku z tym konieczne okazało się wybudowanie odrębnej siedziby dla władz powiatu ziemskiego (powiatowego związku samorządowego). Wybudowano ją w 1927 r. W okresie okupacji znajdowała się w nim komendantura niemieckiej żandarmerii wojskowej. Po zakończeniu wojny mieściła się tutaj Komenda Garnizonu, od 1947 r. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, następnie Komitet Miejski i Powiatowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz Urząd Stanu Cywilnego. Krótko w budynku swoją siedzibę miał Zarząd Regionu NSZZ „Solidarność”. Obecnie w budynku działa USC i Rada Miejska Radomia. 9 Maja 2016 r. na elewacji budynku odsłonięto tablicę upamiętniającą ofiary komunistycznego terroru. Organizatorem uroczystości był Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego.

Artystyczne konteksty obiektu: Budynek „Pałacu Ślubów” zagrał bank z czasów okupacji niemieckiej w filmie „Kontrybucja” Jana Łomnickiego z 1966 r.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 28.
A. Sawicki, Radom. Zabytki architektury, Radom 2013.
W. Kalinowski (red.), Urbanistyka i architektura Radomia, Lublin 1979.

Nazwa obiektu: Gmach Banku Państwa

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Sąd Rejonowy, NBP

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 43/45 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: 1910-1919 r.

Projektant obiektu: Zygmunt Słomiński (1879-1943)

Zleceniodawca obiektu: Bank Polski

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr A-1038 z dnia 06.07.2011 r. Wolnostojący, majestatyczny budynek odsunięty nieznacznie od linii zabudowy, dzięki czemu został mocniej wyeksponowany i nabrał jeszcze bardziej reprezentacyjnego charakteru. Budynek dawnego Sądu Rejonowego (a jeszcze wcześniej – Banku Polskiego) to piętrowy, klasycystyczny gmach o nietypowym rzucie. Plan przyziemia przypomina przekręconą i nieco wydłużoną  literę H, której jedno ramię stanowi część frontową, drugie – tylne skrzydło, które zostały połączone ze sobą holem w układzie bazylikowym. Część frontowa (południowa) od ul. Żeromskiego piętrowa, na wysokim  podpiwniczeniu z 11-osiową elewacją, podzieloną środkowym, 3-osiowym ryzalitem. Parter – co częste w śródmieściu – o delikatnym rysunku boniowania. Ryzalit poprzedzono szerokimi schodami i ozdobiono pilastrami doryckimi w wielkim porządku (przechodzącymi przez dwie kondygnacje). Pilastry wspierają obiegający cały front gzyms dekorowany tryglifami i rozetami (w tzw. metopach). Ryzalit wieńczy trójkątny naczółek, sponad którego widać, rzecz nietypową w radomskim śródmieściu – kopułę. Każda z osi zewnętrznych elewacji ujęta została  analogicznym – wielkim porządkiem. Tutaj też zastosowano, podobnie jak w ryzalicie, bardziej zdobioną oprawę okien parteru – łuk zamykający otwór zaakcentowany został opaską z palmetami. Powyżej każdej z nich (pomiędzy oknami wyższej kondygnacji) nałożono ornament w formie medalionu ze wstęgą. Pozostałe okna parteru otrzymały nad arkadą profilowaną opaskę z kluczem. Wszystkie okna piętra zostały zaakcentowane jednakowo – prostym gzymsem podokiennym wspartym parą konsol. Wnętrze dumnie utrzymało reprezentacyjny charakter – część środkową parterowego holu przesklepiono kolebkowo i doświetlono okrągłymi lunetami. Przęsła boczne oddzielone filarami z pilastrami w kształcie półkolumn jońskich, sufit ożywiono świetlikiem, a pomieszczenia parteru – sztukateriami. Skrzydło tylne posiada wtórnie dobudowane piętro.

Historia obiektu: Geneza budowy prezentowanego obiektu łączy się z radomskim Bankiem Polskim, ulokowanym w kamienicy czynszowej przy ul. Lubelskiej 52, który 01.01.1886 r. przejęty został przez utworzony oddział radomski Rosyjskiego Banku Państwa.  Był on agendą Warszawskiego Kantoru Rosyjskiego Banku Państwa. Pełnił podobne funkcje i obejmował teren zarówno guberni radomskiej jak i kieleckiej. W 1909 r., wobec nieodpowiednich warunków lokalowych, podjęto decyzję o budowie gmachu. Monumentalny budynek wzniesiony został w latach 1910-1919 według projektu arch. Zygmunta Słomińskiego (komisarza Rządu tzw. Republiki Radomskiej z 2 listopada 1918 r., późniejszego prezydenta Warszawy). Lokatorzy zaczęli się wprowadzać przed wybuchem I wojny światowej, gdy budynek nie był jeszcze wykończony. Jednak już w 1914 roku Bank ewakuował się do Rosji w związku z nadchodzącym frontem – 03.08.1914 r. przeniesiony został do Borysoglebska (gub. Tambowska), skąd nie wrócił do Radomia, w 1917 r. został rozwiązany. Pozostawiony budynek przejął Bank Polski S.A., a podczas II wojny światowej –  niemiecka kasa kredytowa. W latach 1945–2003 służył za siedzibę oddziału Narodowego Banku Polskiego, później – Sądu Rejonowego, a po niedawnej jego wyprowadzce budynek czeka na nową funkcję.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowa Wydanie, Radom 2012, s. 279.
WUOZ w Warszawie Delegatura w Radomiu, Gmach Banku Polskiego, ob. Sądu Rejonowego, Radom, ul. Żeromskiego 43/45, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, oprac. , I. Peryt-Gierasimczuk, 2003.

Nazwa obiektu: Elektrownia Miejska

Adres obiektu: ul. Romualda Traugutta 53 (dawniej Długa)

Czas powstania obiektu: oddana do użytku w 1901 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Rosyjskie Towarzystwo Elelektryczne “Union” S.A. w Petersburgu

Opis obiektu: Jest to neogotycki budynek z czerwonej cegły, z charakterystycznymi dużymi oknami u góry zakończonymi półkoliście. Wewnątrz znajdowały się urządzenia produkjące prąd oraz powieszczenia biurowe Elektrowni, obecnie – po gruntownej przebudowie obiektu – mieści się tu Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej „Elektrownia“.

Historia obiektu: Elektrownia radomska była pierwszą koncesjonowaną elektrownią w zaborze rosyjskim. Koncesję na budowę w 1900 roku otrzymało Rosyjskie Towarzystwo Elektryczne “Union” S.A. W umowie koncesyjnej Towarzystwo “Union” zobowiązywało się dostarczać prąd do oświetlania ulic, do celów domowych i przemysłowych. W 1908 roku doszło do zmiany właściciela, ponieważ Towarzystwo “Union” zostało postawione w stan likwidacji. Nowym właścicielem było Radomskie Towarzystwo Elektryczne S.A. Pierwszym dyrektorem Elektrowni został pochodzący z Radomia inż. Witold Idźkowski, absolwent Politechniki w Rydze. W czasie I wojny światowej Elektrownia Miejska poważnie ucierpiała. Rosjanie wycofując się z Radomia w 1915 roku zdemontowali i wywieźli w głąb Imperium Rosyjskiego część maszyn i instalacji (wydajność elektrowni spadła o 60%). Kolejnym dyrektorem w latach 1913-1920 był inż. Franciszek Bilek, absolwent Uniwersytetu w Liege, zaś w latach 1920-1941, dyrektorem Elektrowni był inż. Aleksander Chądzyński, także absolwent Uniwersytetu w Liege oraz Instytutu Politechnicznego w Petersburgu. W 1923 roku właścicielem Elektrowni została spółka belgijska Société d’Enterpries Électriques en Pologne SA. W latach 1924-28 Elektrownia przeszła gruntowną modernizację (wybudowano nową kotłownię oraz zainstalowano nowe turbiny). W okresie międzywojennym zatrudnionych było w Elektrowni ponad 70 pracowników (40 robotników, reszta to personel techniczny i pracownicy biurowi). Na początku 1939 roku sieć elektryczna w Radomiu wynosiła 89 km długości. Po wybuchu wojny Elektrownia znalazła się pod zarządem niemieckim. W ostatnich miesiącach wojny Niemcy wywieźli część urządzeń. Po wyzwoleniu Radomia 16 stycznia 1945 roku czynny był tylko jeden zespół maszynowy. W 1946 roku Elektrownia przeszła pod zarząd miasta, wiązało się to z wygaśnięciem koncesji. Na początku lat 50. XX wieku Radom został włączony do krajowego węzła energetycznego w Rożkach, co doprowadziło do zamknięcia Elektrowni w 1956 roku. Po odpowiedniej adaptacji obiekt stał się w 1963 roku jedną z ciepłowni miejskich. Ciepłownia w budynku dawnej elektrowni miejskiej została zlikwidowana pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Mienie jej zostało skomunalizowane, a w 2005 roku Prezydent miasta Radomia przekazał budynek na własność Zarządowi Województwa Mazowieckiego w celu utworzenia w obiekcie Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej “Elektrownia”. Pomysłodawcą powstania instytucji był Andrzej Wajda. Po wieloletnim remoncie uroczyste otwarcie nowej placówki kultury w mieście nastąpiło w 2014 roku.

Literatura, źródła:

T. Staniszewski, Elektrownia Miejska w Radomiu 1901-1956, Radom 2017.

Nazwa obiektu: Domy Gąski i Esterki

Adres obiektu: Rynek 4/5

Czas powstania obiektu: XVII wiek (Dom Esterki odbudowany w l. 50. XX w, na starych fundamentach)

Projektant obiektu: nieznany (autorami odbudowy Domu Esterki byli: Franciszek Okowiński i Marian Majewski, wnętrza zaprojektował Alfons Pinno)

Zleceniodawca obiektu: Dom Gąski – Stanisław Gąska; Dom Esterki – Ignacy Gaczkowski

Opis obiektu: Dom Gąski – jednopiętrowy, trójosiowy, z sienią z boku i jednobiegową klatką schodową, fasada z barokowym wolutowym szczytem, rozczłonkowanym pilasterkami, o dwóch kondygnacjach, zwieńczonym trójkątnie. Dom Esterki – jednopiętrowy, czteroosiowy, podpiwniczony, z jednobiegową klatką schodową, fasada z barokowym wolutowym szczytem zwieńczonym trójkątnie.

Historia obiektu: Dom Gąski wystawił rajca miejski Stanisław Gąska. Według tradycji kwaterował w nim dwukrotnie król szwedzki Karol Gustaw; pod koniec XVIII wieku mieściła się w nim apteka Christiana Valentino, zaś pod koniec XIX wieku skład piwa. Po II wojnie światowej przeszedł w ręce państwa. W roku 1954 został gruntownie wyremontowany i zaadoptowany do celów wystawienniczych. Dom Esterki uważany jest za jeden z najstarszych murowanych budynków mieszkalnych w Radomiu. Wystawiony został przez mieszczanina radomskiego Ignacego Gaczkowskiego. Miejscowa tradycja powstanie kamienicy wiąże w czasami Kazimierza Wielkiego i jego kochanki pochodzenia żydowskiego – Esterki. Właśnie w tej kamienicy miała zamieszkiwać, kiedy król przebywał w Radomiu, a na schadzki przychodził do niej podziemnym przejściem pod Rynkiem z zamku. W czasie okupacji niemieckiej rozebrany do piwnic. W latach 50. XX wieku odbudowany z pieniędzy Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy (informuje o tym kamienna tablica na fasadzie frontowej). Odbudowana kamienica nie jest wierna kopią swojej poprzedniczki, swoim wyglądem nawiązuje do Domu Gąski. Wnętrze zaadaptowano na potrzeby wystawiennicze. W odbudowanej kamienicy siedzibę znalazło Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (pierwsze tego typu w powojennej Polsce), słynące z organizacji Salonów Zimowych – wystaw sztuki współczesnej. W latach 1975-1990 swoją siedzibę w obu kamienicach miało Biuro Wystaw Artystycznych. Po jego likwidacji zarząd nad kamieniczkami sprawuje Muzeum im. Jacka Malczewskiego. W latach 1990–2018 mieściło się w Domach Gąski i Esterki –  Muzeum Sztuki Współczesnej, obecnie jego  zbiory zostały przeniesione do Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej “Elektrownia”, a budynki mają być poddane generalnemu remontowi.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012.