Kościół św. Rodziny w latach 70. XX w. Zdjęcie z Archiwum Konserwatora Zabytków

Kościół Świętej Rodziny

Nazwa obiektu: Kościół Świętej Rodziny

Adres obiektu: ul. Kazimierza Kelles-Krauza 19

Czas powstania obiektu: 1904-1905 r.

Ważniejsze rozbudowy obiektu: 1966-70 r. – utworzenie z dawnych sal katechetycznych kaplic bocznych kościoła

Projektant obiektu: Stefan Lamparski

Zleceniodawca obiektu: Radomskie Towarzystwo Dobroczynności

Opis obiektu: Kościół jest murowany z czerwonej cegły, jednonawowy z transeptem, w stylu neogotyckim, z prezbiterium podniesionym w stosunku do nawy. Prezbiterium, nawa i ramiona transeptu posiadają sklepienia krzyżowe. Od strony wschodniej i zachodniej kościoła znajdują się niewielkie przybudówki – zakrystie. We wnętrzu kościoła znajdują się tablice epitafijne s. Marii Jagwigi Kruzer, Emilii Wełnowskiej i Tomasza Łuszczkiewicza. Najcenniejszymi dziełami sztuki są obrazy Św. Rodziny i św. Kazimierza Jagiellończyka (najdłużej czczony w mieście – bo od połowy XIX w. – wizerunek Patrona Radomia, przeniesiony do kościoła z dawnego szpitala św. Kazimierza). W kościele zachowały się oryginalne żeliwne kręcone schody na chór. Obiekt znajduje się w rejestrze zabytków: Nr 396/A/88 z dnia 07.12.1988 r.

Historia obiektu: Kościół Świętej Rodziny powstał pierwotnie jako kaplica przy Domu Pracy św. Rodziny, wybudowanym w latach 1896-1898 przez Radomskie Towarzystwo Dobroczynności. Projektantem kaplicy był Stefan Lamparski – inżynier cywilny i budowniczy miejski, autor m.in. budynku Szkoły Rzemiosł w Radomiu (dzisiejszej “Samochodówki”). Kaplica wybudowana została w latach 1904-1905 w stylu neogotyckim, harmonijnie komponując się z istniejącym już budynkiem Domu Pracy. Głównym fundatorem kaplicy był ks. prałat Wawrzyniec Szubartowicz, a współfundatorką – s. Maria Jadwiga Kruzer. Pierwotnie we wnętrzu kaplicy znajdowały się trzy neogotyckie ołtarze. W głównym umieszczona była figura NMP Niepokalanej zasuwana obrazem Świętej Rodziny, a w dwóch bocznych – figury św. Wincentego i św. Antoniego. Organy wykonane przez S. Jagodzińskiego ufundował w 1911 r. ks. Konstanty Zdybiowski (w 1981 r. przeniesione zostały do kościoła w Małęczynie). Przed II wojną światową kapelanem kaplicy był ks. Stefan Grelewski ogłoszony błogosławionym 13 czerwca 1999 r. przez św. Jana Pawła II w gronie 108 Męczenników czasów II wojny światowej. Na prośbę ordynariusza sandomierskiego bp. Jana Kantego Lorka w 1965 r. Siostry Szarytki (opiekujące się Domem Pracy i kaplicą) przekazały swoją kaplicę na cele duszpasterskie parafii Opieki N.M.P. w Radomiu. Od tego momentu kaplica stała się kościołem filialnym dzisiejszej katedry, co stanęło u podstaw powiększenia wnętrza świątyni o dawne sale katechetyczne (lata 1966-1970). 1 stycznia 1974 roku utworzona została Parafia Świętej Rodziny jako samodzielna placówka duszpasterska. W następnym roku przystąpiono do zmiany wystroju świątyni. Prace wykonano wg projektu i pod kierunkiem prof. Władysława Pieńkowskiego i Hanny Szczypińskiej z Warszawy. Ostatnia, kompleksowa renowacja świątyni miała miejsce w latach 2007 – 2015 i objęła: remont elewacji, montaż ogrzewania podłogowego z ułożeniem granitowej posadzki (w miejsce pierwotnej posadzki marywilskiej), rekonstrukcję neogotyckiego ołtarza głównego z figurą NMP Niepokalanej zasuwaną obrazem Św. Rodziny, odbudowę wieży kościoła (w latach 2002-2007 – w zwieńczeniu umieszczona była metalowa konstrukcja imitująca wieżę)  i założenie nowego, ceramicznego pokrycia dachowego.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Towarzystwo Dobroczynności i kościół św. Rodziny, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2004, nr 1, s. 24-31.

Widok świątyni od ul. Słowackiego na zdjęciu z lat 70. XX w. Z Archiwum Konserwatora Zabytków, fot. B. Baczewska

Kościół Najświętszego Serca Jezusowego

Nazwa obiektu: Kościół Najświętszego Serca Jezusowego

Adres obiektu: ul. Juliusza Słowackiego 106

Czas powstania obiektu: 1931-1957 r.

Projektant obiektu: Stefan Szyller (1859-1933)

Zleceniodawca obiektu: parafia pw. Najświętszego Serca Jezusowego w Radomiu

Opis obiektu: Świątynia wybudowana została z cegły w stylu neorenesansowym z elementami neobarokowymi. Posiada układ bazylikowy z transeptem.  We froncie ulokowana jest masywna, wysoka, pięciokondygnacyjna wieża (66 m wysokości), bogato dekorowana m.in. kolumnami w wielkim porządku, belkowaniami i boniowaniem. W jej środkowej kondygnacji znajduje się okazała rzeźba Serca Jezusa. Po bokach wieży ulokowane dwa aneksy ustawione na półkolistych arkadach, zwieńczone podobnie do wieży barokowymi hełmami nawiązującymi kształtem do północnej wieży katedry na Wawelu. Elewacje boczne i tylna opięte toskańskimi pilastrami dźwigającymi belkowanie. Dachy dwuspadowe, pokryte blachą  Wewnątrz świątyni, w nawie głównej sklepienie kolebkowe z lunetami, w nawach bocznych – krzyżowe na gurtach. Chór otwarty do wnętrza i wsparty na arkadzie koszowej z balustradą. W nawie głównej, prezbiterium i transepcie – okna termalne, w nawach bocznych – prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym. W kościele znajduje się bogata polichromia z 1967 r., autorstwa S. Brzozowskiego z Krakowa, obejmująca cale wnętrze świątyni. Jest to najstarsza w mieście całościowa polichromia wśród radomskich kościołów. Kościół wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 22.02.1985 r. i Nr 280/A/85.

Historia obiektu: Idea utworzenia odrębnej parafii na Glinicach zrodziła się jeszcze w XIX w. Sprawa nabrała rozpędu po włączeniu w 1916 r. Glinic w granice Radomia. W 1917 r. Tadeusz Korziuk-Zalewski podarował plac pod budowę świątyni. W 1921 r. nastąpił historyczny podział jedynej wówczas w Radomiu parafii katolickiej (Fara) i utworzona została parafia pw. Najświętszego Serca Jezusa na Glinicach. Powstała prowizoryczna kaplica w szopie jednej z cegielni, a w latach 1922-1923 przy ul. Kościelnej wybudowano murowaną kaplicę, której projektantem był warszawskich architekt Stefan Szyller – absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Sankt Petersburgu, twórca planów kilkuset budowli w Polsce, w tym wielu kościołów (także w okolicach Radomia). On też zaprojektował w 1930 r. kościół (niestety zmodyfikowany nieco podczas wznoszenia – świątynię skrócono o jedno przęsło i obniżono wieżę). Szyller w swoich projektach czerpał z bogatego dziedzictwa architektury polskiej, co da się zauważyć także w wyglądzie kościoła na Glinichach. Świątynia wznoszona była w latach 1931-1957, z przerwą w latach niemieckiej okupacji miasta (Niemcy zrabowali wówczas wszystkie materiały budowlane). Podczas okupacji proboszczem na Glinicach był ks. Bolesław Strzelecki (1896-1941), zamordowany w Auschwitz i ogłoszony w 1999 r. przez Jana Pawła II błogosławionym w gronie 108 Męczenników II wojny światowej. W świątyni znajduje się dedykowany Jemu ołtarz.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Kościół na Glinicach, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2004, nr 2, s. 16-22.

I. Kaczmarska, Szlak architektoniczny Stefana Szyllera. Prace na ziemi radomskiej, Radom 2015, s. 61-80.

Rzeźba św. Jana Nepomucena na archiwalnej fotografii Pawła Putona z początku XXI w.

Figura św. Jana Nepomucena

Nazwa obiektu: Figura św. Jana Nepomucena

Adres obiektu: ul. Rwańska 6 – cmentarz przykościelny Fary

Czas powstania obiektu: 1752 r.

Projektant obiektu: Pierre Coudray (1713-1770)

Zleceniodawca: biskup Adam Stanisław Grabowski (1698-1766)

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod datą 12.03.1996 i Nr 122/B/132/96. Jest to okazała rzeźba stojąca na kilkustopniowym cokole. W górnej części cokołu umieszczona jest rzeźbiona podstawa figury, w której froncie znajduje się kartusz herbowy z labrami. Tarcza herbowa jest czteropolowa, zawiera przedstawienia dwóch herbów i dwóch klejnotów. Można tu zobaczyć herb Zbiświcz – rodziny fundatora i herb Kleist – matki fundatora oraz klejnoty tych herbów. Nad tarczą herbową znajduje się kapelusz i wyżej krzyż kardynalski, pod tarczą Order Orła Białego, a w tle – co ciekawe – krzyż maltański. Na przeciwległej ściance utrwalona jest inskrypcja w języku łacińskim: „DIVO IOANNI NEPOMUCENO\ MARTYRI\ ADAM STANISLA[US]\ GRABOWSKI\ EPISCOPUS VARMIE[NSIS] SACRI ROM[ANI] IMP[ERII] PRINCEPS\ A[NN]O MDCCLII ET SEQVE[NTI] PRAESES TRIBUNAL[IS] RADO[MIENSIS]\ POSUIT”. Jest to jeden z nielicznych przykładów inskrypcji łacińskiej, jaki można spotkać w otwartej przestrzeni miasta. Na cokole umieszczona jest barokowa rzeźba św. Jana Nepomucena. Święty ukazany jest w kontrapoście, lekko odchylony od pionu, z głową zwróconą ku prawemu ramieniu i lewą nogą ugiętą w kolanie. Nieznacznie uniesiona i zgięta w łokciu prawa ręka podtrzymuje na wysokości klatki piersiowej krucyfiks i palmę męczeńską, lewa zaś – swobodnie opuszczona do dołu – trzyma biret. Oblicze świętego jest szczupłe i pociągłe, o prostym  i długim nosie. Głowa okolona stosunkowo krótkim zarostem. Sylwetka świętego odziana jest w szaty liturgiczne: koloratkę, pelerynkę przewiązaną pod szyją tasiemką z pomponami, komżę z koronką oraz sutannę, spod której wystaje lewy but. Szaty obfite i silnie sfalowane. Postać świętego zwraca uwagę swobodą i elegancją pozy. Cały obiekt posiada wysokość 470 cm. Na przedniej ścianie cokołu można wyczytać ciekawe świadectwo dbałości o ten zabytek przez dawnych radomian. Nasi przodkowie utrwalili tu inskrypcję: „POBOŻNA PRZESZŁOŚĆ WZNIOSŁA\ SROGI CZAS OBALIŁ\ AŻ ZNOWU RADOMIANIN\ TEN POSĄG OCALIŁ\ PRZESTAWIONY I ODNOWIONY NAKŁADEM\ OBYWATELI MIASTA RADOMIA\ W ROKU 1819 DNIA 2 MAJA”. Stojąca przy farze figura św. Jana Nepomucena (patrona m.in. dobrej sławy i wspomożyciela w czasie powodzi) jest najstarszą rzeźbą w przestrzeni miasta.

Historia obiektu: Rzeźba św. Jana Nepomucena ufundowana została w 1752 r. przez biskupa warmińskiego Adama Stanisława Grabowskiego, który w latach 1743-1744 był prezesem Trybunału Radomskiego. Tym samym rzeźba jest de facto jedyną materialną pamiątką po Trybunale w przestrzeni publicznej miasta. Wykonał ją Pierre Coudray, rzeźbiarz związany z drezdeńskim dworem Augusta III Wettina. Rzeźba była kilkakrotnie poddawana konserwacji. Jedna z nich miała miejsce około 1909 r., w czasie gruntownego remontu Fary. Wówczas decyzją  proboszcza ks. Piotra Górskiego do wykonania cokołu figury wykorzystane zostały stare płyty nagrobne z wnętrza kościoła. Do dziś po bliższym przyjrzeniu się można odczytać na cokole rzeźby stare napisy epitafijne. Gruntowna konserwacja figury przeprowadzona została w 2007 r.

Literatura, źródła:

R. K. Bochyński, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 1983, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.

Corpus inscriptionum poloniae, Tom VII, Zeszyt 1, pod red. Z. Guldona, Warszawa 1992, s. 137.

A. Jelski, Maltański ślad w Radomiu, „Spotkania z zabytkami”, 2005, Nr 1, s. 24-25.

A. Jelski, Najstarsza rzeźba kamienna Radomia, „Wczoraj i dziś Radomia”, 2001, Nr 2, s.18.

A. Jelski, Św. Jan Nepomucen z przyfarnego cmentarza w Radomiu. Forma i stan zachowania, „Ochrona zabytków”, 2003, Nr 1-2, s. 94-101.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom III, Zeszyt 10, pod red. J. Z. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 25.

A. Pierzyńska, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 2000, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.

W. Puget, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 1970, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.

P. Puton, Radomskie Nepomuki (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2018, Nr 5, s. 14-15.

Swm, Rzeźbiarz saski Piotr Coudray twórcą rzeźby św. Jana w Radomiu, „AVE”, 1996, Nr 39, s. 13.

J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 219-220.

Budujący się kościół z charakterystyczną żelbetową konstrukcją łupin, zwaną potocznie _gofrem_. Pocztówka z 1997 r.

Kościół Matki Bożej Królowej Świata

Nazwa obiektu: Kościół Matki Bożej Królowej Świata

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: „Święty Gofr”, „Tulipan”, „Róża”

Adres obiektu: ul. Grzybowska 22

Czas powstania obiektu: 1982-2012 r.

Projektant obiektu: Wojciech Gęsiak

Zleceniodawca obiektu: Kongregacja Oratorium św. Filipa Neri – Parafia Matki Bożej Królowej Świata

Opis obiektu: Świątynia założona jest na na planie okręgu o średnicy 42 m. Posiada kształt przypominający rozwijający się kielich kwiatu o dość skomplikowanej konstrukcji (co było jedną z głównych przyczyn tak długiego czasu budowy obiektu). Świątynia, jak wiele budowanych w latach 80. XX w., ma dwa poziomy. Dolny kościół przypomina salę teatralną z amfiteatralnym układem ławek i dużą sceną pośrodku. W tym miejscu aż do początku drugiej dekady XXI w. odbywały się msze św. Górny kościół, bardziej ozdobny i reprezentacyjny ma 1200 m2 powierzchni i trzy antresole. Jego sklepienie – to cztery żelbetowe rozchylające się łupiny, na których krawędziach znajdują się wąskie świetliki. Ta nad ołtarzem jest największa, znajdująca się naprzeciwko (nad głównym wejściem) nieco mniejsza, a pozostałe dwie boczne są najmniejsze i symetryczne do siebie. Wnętrze świątyni jest jednoprzestrzenne, prowadzą do niego trzy wejścia. Na szczycie głównego wejścia ustawiona jest kamienna rzeźba patronki parafii – Matki Bożej Królowej Świata. Połacie dachu z zewnątrz pokryte są blachą o niebieskiej barwie. Wysoki, strzelisty kościół góruje nad osiedlem „Nad Potokiem”. Jego bryła jednak jest łagodna, nie przytłacza okolicznej zabudowy, jest jakby rzeźbą, łagodnie wpisującą się w miejski charakter i krajobraz.

Historia obiektu: Korzenie parafii sięgają 31 grudnia 1938 r., kiedy to z inspiracji ks. prałata Dominika Ściskały (proboszcza parafii Opieki NMP) Towarzystwo Dobroczynne nabyło kamienicę przy ul. Siennej 7/9 z przeznaczeniem na cele opiekuńczo-charytatywne, stając się podwaliną późniejszej parafii. 29 maja 1959 r. w rozwijającej się placówce duszpasterskiej stałą posługę podjęli Księża Filipini. 1 maja 1981 r. powołana została do istnienia przez ks. bpa Edwarda Materskiego Parafia Matki Bożej Królowej Świata. 06 czerwca 1982 r. poświęcony został plac pod budowę nowego kościoła usytuowanego u zbiegu ulic Grzybowskiej i Katowickiej. Świątynia zaprojektowana została przez radomskiego architekta Wojciecha Gęsiaka, absolwenta Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej (w latach 1990-1994 Prezydenta Radomia). 25 grudnia 1984 r. w dolnym kościele budowanej świątyni odprawiona została pierwsza Msza św. (Pasterka), co zapoczątkowało stałą posługę liturgiczną we wznoszonym wciąż obiekcje sakralnym. Na płycie górnego kościoła pierwsza Eucharystia sprawowana była 11 września 1999 r. Na stałe wszystkie nabożeństwa odbywają się tu od 2012 r. Od początku projektu za bryłę świątyni odpowiedzialny był ten sam architekt – Wojciech Gęsiak (we współpracy z Wojciechem Fałatem), dzięki czemu dopilnowana została realizacja pierwotnej koncepcji budowli. Autor projektu przyznaje się do inspiracji gotykiem – zafascynowała go strzelistość, duża skala, symbolika światła, piękne konstrukcje sklepień i co ciekawe nie było jego zamiarem budowanie obiektu przypominającego kielich kwiatu. Formę świątyni można także interpretować jako symbol ówczesnych nadziei na rychły upadek komunizmu. Ta bodaj najbardziej nietypowa świątynia Radomia przez lata obrosła w kilka legend miejskich (jak każdy obiekt stawiany w tak długim czasie). Ludzie mówili przez lata, że budowa kościoła stanęła, bo osiadał grunt i pękały mury budowli, wspominali o specjalnym zwalczaniu budowy świątyni przez komunistów i rozgłaszali różne inne plotki. Radomski kościół z osiedla „nad Potokiem” należy do najbardziej udanych projektów sakralnych w powojennej Polsce. W 2010 r. w rankingu przeprowadzonym przez tygodnik „Polityka” znalazł się dziesiątce najpiękniejszych kościołów w Polsce – mimo że wtedy jego budowa nie była jeszcze zakończona.

Literatura, źródła:

Kościoły Radomia, Radom 2006.

Rocznik Diecezji Radomskiej 2018, Radom 2018.

Pomnik T. Kościuszki

Pomnik T. Kościuszki

Nazwa obiektu: Pomnik Tadeusza Kościuszki

Inne nazwy obiektu: Tablica Tadeusza Kościuszki

Adres obiektu: Park im. Tadeusza Kościuszki, przy alei ks. bpa Jana Chrapka

Czas powstania obiektu: 24 marca 1916 r. (replika wykonana 11 listopada 1993 r.)

Projektant obiektu: Nieznany

Zleceniodawca obiektu: Pomnik powstał z inicjatywy i funduszy mieszkańców Radomia, wykonany został przez jednego z lokalnych kamieniarzy i stanowi własność gminną. Replikę tablicy wykonał radomski kamieniarz Szczepan Kowalski.

Opis obiektu: Obiekt składa się z głazu narzutowego ustawionego na betonowym fundamencie, do którego przedniej ściany czterema śrubami przytwierdzona jest wykonana z czarnego granitu prostokątna tablica z napisami: “TADEUSZOWI / KOŚCIUSZCE / NA PAMIĄTKĘ / OBCHODU / PRZYSIĘGI / 24 MARCA 1794 R. / RADOM, 24 MARCA / 1916 R. / REPLIKĘ WYK. / Sz. Kowalski   11 XI 1993″. Pomnik znajduje się na terenie zabytkowego parku miejskiego im. T. Kościuszki, wpisanego do rejestru zabytków pod nr 800/A z dnia 14.10.1972 r. oraz 212/A/83 z 2.05.1983 r.

Historia obiektu: Tablica upamiętniająca przysięgę Tadeusza Kościuszki na Rynku w Krakowie z 24 marca 1794 r. Powstała w 122. rocznicę tego wydarzenia, 24 marca 1916 r. Wówczas to radomianie, po wielu dziesięcioleciach niewoli, mogli już bez skrępowania świętować rocznice ważnych wydarzeń z dziejów ojczyzny. Wskutek działań I wojny światowej Rosjanie opuścili miasto (lipiec 1915 r.), które w tym czasie znajdowało się pod wojennym zarządem armii austro-węgierskiej. Austriacy na wszelkie działania Polaków o znamionach patriotycznych patrzyli z dużą pobłażliwością. Radomianie postanowili więc przy najbliższej okazji uczcić rocznicę przysięgi Tadeusza Kościuszki, czyli wydarzenia, które zapoczątkowało jedną z najważniejszych inicjatyw wojskowych końca XVIII w., mającą na celu utrzymanie suwerenności Polski. W rocznicę tego wydarzenia w prawy słup bramy wejściowej do parku miejskiego, od strony ówczesnej ul. Marjackiej (Sienkiewicza) wmurowana została tablica pamiątkowa, a sam park otrzymał imię Tadeusza Kościuszki. Całemu wydarzeniu towarzyszyła wielka manifestacja patriotyczna. Podczas II wojny światowej w obawie przed Niemcami tablica została potajemnie zdjęta i ukryta. W 1945 r. tablicę przekazano do muzeum miejskiego. Przeleżała tam do 1973 r., kiedy to ponownie umieszczona została w Parku Kościuszki. Nie mogła jednak zawisnąć na słupie bramy, gdyż ogrodzenie parku zostało zlikwidowane w latach 60. XX w. Tablicę umieszczono więc na kamieniu przy głównej alei parkowej, w pobliżu pierwotnego miejsca posadowienia. W 1993 r. została niestety skradziona i zniszczona. Wówczas radomski kamieniarz Szczepan Kowalski wykonał wierną replikę tablicy, którą umieszczono na dawnym miejscu w dniu rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.

Literatura, źródła

W. Macherzyński, Radom w latach 1915-1918 (Drogi do niepodległości I), “Miesięcznik Prowincjonalny” 1998, nr 2, s. 38-39; (Drogi do niepodległości II ), tamże, nr 3, s. 42-45.

W. Macherzyński, Uroczystości kościuszkowskie w 1916 r., “Dziennik Radomski” 1993, nr 183, s. 6.

B. Pikiewicz, W nocy zniknęła z parku Kościuszki pamiątkowa tablica, “Życie Radomskie” 1993, nr 170, s. I.

B. Pikiewicz, Tablica wróciła. Uroczystości patriotyczno-religijne w 75 rocznicę odzyskania niepodległości, “Życie Radomskie” 1993, nr 264, s. I.

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009.

Zabytkowe Parki Radomia, Radom 2015.

Krzyż Wolności na Zamłyniu

Krzyż Wolności na Zamłyniu

Nazwa obiektu: „Krzyż Wolności” na Zamłyniu

Adres obiektu: zbieg ulic Leopolda Okulickiego (dawnej Mlecznej, Świerczewskiego) i Głównej

Czas powstania obiektu: 1919 r.

Projektant obiektu: Józef Staniszewski (1888-1942)

Zleceniodawca obiektu: radomscy garbarze

Opis obiektu: Obiekt ukształtowany został jako zwieńczony krzyżem pień dębu, rosnący na skale, co dobitnie podkreślają jego korzenie wyrastające ze szczelin głazów. Drzewo to nie jest jednak ukazane w całej krasie i majestacie tego szlachetnego gatunku. Dąb ten jest okaleczony: ścięty na pewnej wysokości, z poucinanymi konarami. Nie jest jednak martwy –  wyraźnie widać, że wraca do życia: odrastają nowe gałązki, rozwijają się młode liście. Forma taka nadana została temu obiektowi oczywiście nieprzypadkowo. Mamy tu do czynienia z pięknym, plastycznym symbolem odradzania się do życia po długim pozostawaniu w stanie śmierci. Krzyż jest więc wyraźną alegorią odzyskania przez Polskę niepodległości –  powrócenia do “życia” po 123 latach niewoli, czyli “śmierci” wywołanej okaleczeniem i uniemożliwieniem swobodnego wzrostu. W dolnej części “skały” pomnika da się  zauważyć trójlistną roślinę, którą interpretować można jako ojczyznę odradzającą się z trzech zaborów. Tuż obok widnieje ryta inskrypcja: „DZIĘKI CI BOŻE \ ZA WSKRZESZONĄ POLSKĘ \ PRACOWNICY GARBARSCY \ 1919 R.”. Na cokole krzyża znajduje się też sygnatura: „J. STANISZEWSKI \ RADOM”. Cały obiekt otoczony jest ozdobnym, żeliwnym parkanem. Zamłyński „Krzyż Wolności” wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 6.01.1994 r. i Nr 84/B/94.

Historia obiektu:  Zbieg ulic L. Okulickiego i Głównej stanowi jądro historyczne Zamłynia. Wytworzony tu jeszcze w czasach staropolskich plac bez przesady można nazwać swoistym zamłyńskim rynkiem. Wprawdzie nazwy takiej nigdy raczej nie stosowano, a na plac mówiono raczej  “Czerwonka” (w związku z epidemią czerwonki z początku XX w.), ale ta ze wszech miar interesująca przestrzeń ma w sobie coś z centrum. Tu właśnie dawni radomianie, a konkretnie tak liczni kiedyś w mieście garbarze, wybudowali pomnik upamiętniający odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wybór miejsca i dzielnicy nie może akurat dziwić – Zamłynie swego czasu z garbarstwa słynęło i garbarniami stało. To tu, w okresie największego rozkwitu tej branży w Radomiu, znajdowała się ponad połowa z wszystkich garbarskich fabryk. Robotnicy garbarscy, którym przewodził Kazimierz Wierciński (1860-1936), nie szczędzili grosza składając się na okazały pomnik, mający wyrazić ich radość z odzyskania przez Polskę suwerenności. Samo poświęcenie pomnika  było wydarzeniem głośnym i podniosłym. Rozpoczęła je uroczysta msza św. sprawowana w Farze przez samego ordynariusza sandomierskiego bp Mariana Ryxa. Następnie ruszyła stamtąd procesja na Zamłynie – pod wybudowany przez garbarzy krzyż. Pochodowi temu przewodziła słynna w międzywojniu orkiestra kolejowa pod batutą Dominika Kozłowskiego. W procesji tej, liczącej setki, jeśli nie tysiące radomian, niesiono liczne sztandary, a po drodze mijano bramę triumfalną, wystawioną na cześć przybyłego biskupa, z napisem: „Witamy Cię czcigodny Pasterzu”. W cokół obiektu wmurowano słój z treścią aktu poświęcenia krzyża, o takiej treści: W dniu 14 września 1919 roku za czasów Pierwszego Sejmu po wskrzeszeniu Rzeczypospolitej Polskiej i rządów prezydenta ministrów Ignacego Paderewskiego został uroczyście poświęcony Krzyż Wolności wzniesiony na Zamłyniu przez robotników garbarskich na pamiątkę zmartwychwstania wolnej i niepodległej Polski. Data poświęcenia pomnika – w uroczystość Podwyższenia Krzyża Świętego, obrana została zapewne nieprzypadkowo. Pomnik powstał w warsztacie Józefa Staniszewskiego – przedstawiciela znanej radomskiej rodziny kamieniarskiej. W 2015 r. zamłyński “Krzyż Wolności” staraniem Urzędu Miejskiego w Radomiu został kompleksowo odrestaurowany, a symboliczną opiekę nad miejscem przyjęli na siebie uczniowie Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Radomiu.

Literatura, źródła:

CIG, Nowa Sztuka odrestauruje Krzyż Wolności, „Gazeta Wyborcza Radom”, 2015, Nr 110, s. 1

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 49, 157, 366.

J. Hall, Miejsca pamięci odzyskania niepodległości i obrony Rzeczypospolitej w latach 1918-1920 w Radomiu, „Radomir”, 1988, Nr 4, s. 43.

A. Jelski, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Krzyż na cokole – tzw. krzyż wolności, ul. Okulickiego przy wlocie Głównej, Radom 1993, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.

H. Kaszewski, Historia parafii św. Jana w Radomiu na przestrzeni 150 lat od 1825-1975 r. łącznie z krótką historią Radomia, diecezji sandomierskiej i wypadkami zaszłymi w tym czasie w Kościele i Ojczyźnie [T.1], Radom 1975, maszynopis w Archiwum Parafii św. Jana w Radomiu, s.109.

Księga historyczna miejscowa probostwa radomskiego założona przez Ks. Józ. Woj. Urbańskiego 1879 roku, rękopis w Archiwum parafii św. Jana Chrzciciela w Radomiu, s. 221.

W. Macherzyński, Krzyż Wolności na Zamłyniu, „Gazeta w Radomiu”, 2000, Nr 41 s. 2.

Poświęcenie pomnika, „Głos Radomski”, 1919, Nr 204, s. 2.

P. Puton, Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Krzyż na cokole – tzw. krzyż wolności, ul. L. Okulickiego / Główna.. Karta Nr B-009, Radom 2005; Nr B-009a, Radom 2011; Nr B-009b, B-009c, B-009d, Radom 2015. Archiwum SKRZR.

P. Puton, Radomskie krzyże „wolności”, „Głos Mariacki”, 2011, Nr 3, s. 12-13.

P. Puton, Pamiątka wskrzeszenia Polski. (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2015, nr 10-11. s. 7.

Budynek-sądu-na-pocztówce-z-lat-60.-XX-w

Budynek Sądu Okręgowego

Nazwa obiektu: Budynek Sądu Okręgowego w Radomiu

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 10 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki), róg z ul. Sienkiewicza (dawną Michałowską, Mariacką)

Czas powstania obiektu: 1894 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Włodzimierz Kulczycki

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 231/A/84 z dnia 05.01.1984 r. Monumentalna budowla o cechach neorenesansu wzniesiona została przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Sienkiewicza, co pozwoliło na wyeksponowanie dwóch elewacji o różnych rozwiązaniach formalnych, złączonych dominantą w formie zaoblonego narożnika (rotunda). Pomimo zastosowania odmiennego detalu i obramień okien, całość jest spójna i harmonijna. Parter dwupiętrowego budynku zdobi boniowanie. Elewacja południowa (od ul. Sienkiewicza) ujęta została dwoma ryzalitami, z których każdy zwieńczono trójkątnym szczytem. Obramienia okienne 1 piętra stanowią opaski z trójkątnymi naczółkami (z wolutami i kluczem), natomiast 2 piętra – opaski z uszakami i z kluczem po środku. Całość wieńczy szeroki, zdobiony medalionami fryz (nawiązujący do mezzanino), wydzielony od dołu i od góry gzymsami kordonowym i koronującym. Narożniki ryzalitów podkreślają: na 1 piętrze – bonie, na 2 – narożne pilastry. Elewacja zachodnia (od ul. Piłsudskiego) flankowana jest analogiczną parą ryzalitów (od północy dodano 2 osie); różnice tkwią w rozwiązaniu 5-osiowej części między ryzalitami, którą zaprojektowano jako piętrową. Jest ona nieco wyższa od piętra ryzalitu, artykułowana naprzemiennie półkoliście zamkniętymi oknami (z opaskami i kluczami) oraz pilastrami w porządku jońskim. Powyżej znajduje się znane z elewacji południowej mezzanino, a różnice poziomów niweluje nieznacznie wprowadzenie tralkowej attyki. Oś środkową podkreśla wprowadzenie balkonu i pełnej attyki z naczółkiem. Dominantę całej kompozycji stanowi zaokrąglony, trójosiowy narożnik spajający obie elewacje, z piękną stolarką drzwiową w parterze. Obramienia okien piętra uproszczono na rzecz uplastycznienia części podokiennej i wsporników podtrzymujących balkon 2 piętra. Naroże dumnie wieńczy attyka z napisem „SĄD”. Nie mniej reprezentacyjnie prezentuje się wnętrze gmachu, szczególnie – hol z imponującymi łamano-powrotnymi schodami z podestami, o marmurowych stopniach i z żeliwną balustradą. W słoneczne dni klatkę schodową ożywiają smugi kolorowego światła, wpadającego przez okno i okulus o pięknych, geometrycznych podziałach i kolorowych kwaterach. Biegi schodów podtrzymują żeliwne, smukłe kolumny z korynckimi głowicami. Funkcję i splendor obiektu podkreśla późniejszy plafon z przedstawieniem Temidy – bogini sprawiedliwości.

Historia obiektu: W 1894 r. Włodzimierz Kulczycki na parceli przy skrzyżowaniu ulic Szerokiej i Michałowskiej (odkupionej od W. i Z. Gieryczów oraz B. i R. Zilbergów) w bezpośrednim sąsiedztwie swojej świeżo wybudowanej willi (ob. Biblioteka Miejska przy ul. Piłsudskiego 12), rozpoczął kolejną inwestycję. Monumentalny gmach już w 1896 r. był gotowy do użytku i został odkupiony przez Sąd Okręgowy Guberni Radomskiej. W  międzywojniu mieściła się tu Radomska Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych. W 1940 r. niemieckie władze przekazały budynek na potrzeby Polskiego Sądu Apelacyjnego – Polonische Justiztbehörden Appelationsgricht dla dystryktu Radomskiego. Po 1945 r. obiekt przejął Sąd Okręgowy. W 2014 r. wyremontowano elewacje zabytku. Wcześniej – w 2011 r. poddano konserwacji polichromię sufitu klatki schodowej przestawiająca boginię Temidę. Okazało się, że widoczny plafon stanowi zaledwie 2/3 polichromii zajmującej sufit – pozostała część schowana była pod tynkiem. Ile jeszcze tajemnic kryje monumentalny gmach sądu z ul. Piłsudskiego…?

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 33.

WUOZ w Warszawie Delegatura w Radomiu, Dyrekcja Kolei obecnie Sąd Wojewódzki, Radom, Nowotki 10, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, oprac. T. Książek, 1986.

Dokumentacja konserwatorska dekoracji malarskiej – plafonu sufitu klatki schodowej gmachu Sądu Okręgowego w Radomiu przy ulicy Piłsudskiego, oprac. mgr  Wojciech Wdowski, Radom, 2011, Wojewódzki Urząd Ochrony w Warszawie Delegatura w Radomiu,

Budynek-Willi-na-pocztówce-z-czasów-PRL,-kiedy-mieściło-się-tu-Muzeum

Willa Kulczyckiego

Nazwa obiektu: Willa Kulczyckiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Biblioteka

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 12 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki)

Czas powstania obiektu: 1892 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu:

  • 1896 r. – dodanie od strony południowej piętrowej dobudówki;
  • 1939-1945 – dobudowa ciężkiego półpiętra (mezzanino), zrzucono tralkową attykę portyku

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Włodzimierz Kulczycki

Opis obiektu: Budynek wpisany do rejestru zabytków pod nr 232/A/84 z dnia 05.01.1984 r.; ogród pod nr 537/A/93 z dnia 25.11.1993 r. Zwartą pierzeję ulicy Piłsudskiego przerywa ażurowe ogrodzenie z majestatyczną bramą, za którą widać zieleniec i dalej dopiero interesujący nas budynek – neorenesansową willę. Dzieje prezentowanego budynku odcisnęły piętno na jego obecnym wyglądzie. Całość tworzy rozłożystą, mocno horyzontalną bryłę podzieloną na dwie zasadnicze części. Najstarsza – parterowa część budynku charakteryzuje się eleganckimi proporcjami. Dominantę i główny akcent strefy wejściowej stanowi ustawiony na podeście poprzedzonym schodami, czerokolumnowy portyk z kapitelami kolumn w uproszczonym porządku korynckim. Tutaj pseudo-belkowanie sprytnie i niepostrzeżenie kryje balkon, którego pełna balustrada z dumą informuje o obecnej funkcji obiektu. Znaczną wysokość parteru niweluje odpowiednio wyważony detal architektoniczny dekorujący otwory okienne i rozciągnięty powyżej fryz. Obramienia okienne składają się z bardzo rozbudowanej dekoracji, złożonej z uszkowych opasek obwiedzionych od wewnątrz koronką; pod uszakami umieszczono niewielkie woluty, pod parapetem – gzyms odcinkowy podtrzymywany przez parę konsolek w formie tryglifów, a ponad oknem  – naczółek złożony z prostego gzymsu z ząbkowaniem, na którym znajduje się płyta ujęta w woluty zdobiona girlandą, a jeszcze powyżej – plastyczny, gięty gzyms spięty dekoracyjnym kluczem. Znajdujący się powyżej fryz wykazuje się nie mniejszą elegancją; zdobiony jest naprzemiennie uszakowymi płycinami (z owalnym lustrem w środku) oraz parami girland z wisiorami. Harmonię zamkniętą w części przyziemia zaburza rozwiązanie piętra; ponad strefą wejściową wprowadzono ciężkie, niskie półpiętro. Przy tym nieporównywalnie lepiej wypada część południowa – tutaj piętro otrzymało skromniejsze od parteru zdobienia, jednak tworzące z nim spójną, wyważoną całość.

Historia obiektu: Parterową willę wzniesiono na zlecenie Włodzimierza Kulczyckiego na działce nabytej od W.Z. Gieryczów i B.P. Zilbergów w 1892 r. Obiekt wkrótce zakupił Bank Handlowy S.A. w Łodzi, który, po rozbudowie piętra, dwa lata później utworzył w nim swój oddział. Po przeprowadzce banku pod adres Piłsudskiego 6, budynek mieścił szkołę podstawową, tymczasowo siedzibę Polskiej Macierzy Szkolnej, Kasę Chorych, redakcję „Ziemi Radomskiej”, a w latach 1934-1938 biura Ubezpieczalni Społecznej, która zastąpiła Powiatową Kasę Chorych. W czasie II wojny światowej parter nadbudowano o ciężkie, niskie pięterko, które zaburzyło estetykę harmonijnej i spójnej wcześniej kompozycji. Nadbudówka mieściła mieszkanie dla telefonistek, a parter – sprzęt pocztowy i prawdopodobnie też radiowy. Po przejęciu własności na rzecz Skarbu Państwa w 1945 r. budynek przekazano Muzeum Miejskiemu, rezydującemu tam do 1992 r. W tym roku obiekt przeszedł pod pieczę Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej (od reformy administracyjnej z 1999 r. – Miejskiej Biblioteki Publicznej), która  funkcjonuje w tym urokliwym miejscu do dziś.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 21, 57.

M. Kowalik, Z dziejów ul. Piłsudskiego, „Bibliotekarz Radomski” 2000, nr 1, s. 12-15.

Katalog Zabytkowej Architektury Radomia: http://hnwu2l.webwavecms.com/artykuly-r-m%2C-biblioteka

Elewacja podwórzowa domu Podworskich na zdjęciu z 1977 r. z zasobu Konserwatora Zabytków

Dom Podworskich

Nazwa obiektu: Dom Podworskich

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: “Narodówka”

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 37 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: 1866-1867 r.

Projektant obiektu: Antoni Kacper Wąsowski – budowniczy guberni radomskiej w latach 1861-65

Zleceniodawca obiektu: małżeństwo Andrzej i Teofilia Podworscy

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 427/A/90 z dnia 11.05.1990 r. Budynek zwany dawniej “Narodówką” wzniesiony został w miejscu prestiżowym i już wówczas mocno wyeksponowanym – przy placu przed siedzibą Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Lokalizacja oraz sąsiedztwo wymogły utrzymanie reprezentacyjnego wykończenia elewacji nie tylko frontowej, lecz także i szczytowej – od strony placu, od lat zwanego „fontannami”. Zwarta bryła o eleganckich proporcjach otrzymała neorenesansowy wystrój elewacji. Fasada rozpoczynająca dalszą część pierzei ulicy Żeromskiego artykułowana jest sześcioma osiami. W poziomie dzieli się na wyodrębnione kompozycyjnie trzy kondygnacje oraz nadbudówkę w formie mezzanino (półpiętra). Wysoki parter przeznaczony jest obecnie na cele usługowe, łącznie z przekształconą częścią pierwotnej strefy wejściowej do kamienicy; udekorowany został wysuniętym cokołem oraz delikatnym rysunkiem boniowania, a zwieńczony fryzem, który stanowi zarazem podstawę dla obramienia okiennego piętra składającego się z cokołu, profilowanej opaski okiennej oraz odcinkowego naczółka z ząbkowaniem. Ponad nim przeciągnięto prosty gzyms podokienny dzielony drobnymi konsolkami, służącymi jako oparcie dla profilowych opasek otworów okiennych drugiego piętra. Okna tej kondygnacji nie dość, że są nie tylko niższe od tych na pierwszym piętrze, lecz także – posiadają skromniejszą oprawę. Ich obramianie składa się profilowanej opaski zwieńczonej prostym naczółkiem w formie gzymsu. Powyżej wprowadzono trójstrefowe zwieńczenie nawiązujące do antycznego belkowania złożone z architrawu, fryzu oraz masywnego gzymsu koronującego. Fryz ten jest jednym z piękniejszych i bardziej oryginalnych przykładów detalu architektonicznego w skali Radomia; przedstawia on putta, czyli dziecięce aniołki trzymające rozciągnięte między sobą girlandy kwiatów. Warto przyjrzeć się także uważniej rozciągniętemu powyżej rozbudowanemu zwieńczeniu, na który składają się gzyms, ząbkowanie, perełkowanie oraz konsole z palmetami i typowo renesansowe rozety wspierające najbardziej wysunięty odcinek. Powyżej dołożono półpiętro, którego jedyną dekoracją są proste pilastry. Ściana szczytowa pozbawiona okien podziałami nawiązuje do frontu: przeciągnięto na nią cokół, boniowanie, fryzy, gzymsy kordonowe (międzykondygnacyjne) i koronujący. Wysokość pięter zajmują trzy blendy, których półokrągłe zamknięcia położone zostały w obrębie drugiego piętra. W ich przyłączach umieszczono cztery rzeźby z popiersiami przedstawiającymi najprawdopodobniej Platona, Sokratesa, Cezara oraz – co nie jest pewne – Arystotelesa. Na wysokości nadbudowanego półpiętra wprowadzono schodkową attykę zwieńczoną drewnianym akroterionem. Wnętrze klatki schodowej kryje piękne schody.

Historia obiektu: Kamienicę wzniesiono w latach 1866-1867 na posesji należącej do małżeństwa Andrzeja i Teofili Podworskich. Budowa kamienicy tak reprezentacyjnym miejscu – tj. w sąsiedztwie siedziby Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego – wymagała od nich dokonania specjalnych uzgodnień projektu pod względem estetycznym z samym Towarzystwem. W 1902 r. arch. August Załuski wykonał plan budynków gospodarczych usytuowanych w podwórzu kamienicy. Podworscy byli  także właścicielami Apteki “Pod Białym Orłem” (prosperującej przy ul. Żeromskiego 5 do 2013 r.). Zarówno apteka jak i dom właścicieli słynęły z działalności konspiracyjnej. Andrzej Podworski był z tego powodu represjonowany przez władze carskie, a samą kamienicę na początku XX w. zaczęto potocznie nazywać “Narodówką”. Patriotyczna działalność utrzymywała się w tym budynku w kolejnych dziesięcioleciach; przed II wojną światową mieściła drogerię, której właściciel – Krotke w czasie okupacji przemycał medykamenty do radomskiego getta. Mieszkańcami kamienicy byli także żołnierz kampanii wrześniowej, czy łączniczka AK. Po wojnie kamienicę przeznaczono na lokale komunalne, w parterze mieściły się cukiernia i drogeria z oryginalnym wyposażeniem. Układ I piętra przekształcono na potrzeby Banku Spółdzielczego, później ponownie zmieniając na cele mieszkalne. W 1990 r. własność wróciła do spadkobierców,  którzy w 2010 roku podjęli się remontu zaniedbanej i zniszczonej już wówczas elewacji i dachu. Niemałym trudem, dzięki staraniom właścicieli, udało się pozyskać na te prace dofinansowanie z budżetu miasta. Pieczołowicie przeprowadzone prace konserwatorsko-restauratorskie przy elewacji i odtworzenie oryginalnej stolarki okiennej wg pierwowzoru przywróciło „Narodówce” reprezentacyjność i majestat, które przyświecały inwestorom podczas budowy tego znamienitego obiektu.

Literatura, źródła

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 57-58.

W.M. Kowalik, Towarzystwo Kredytowe i Narodówka, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2002, nr 2, s. 5-8.

http://radom.wyborcza.pl/radom/1,48201,18751502,narodowka-perelka-ocalona-o-jednej-z-najpiekniejszych-kamienic.html

Widok obiektu tuż po wzniesieniu - z Albumu _Widoki Radomia_ Aleksandra Janowskiego, wydanego w 1899 r.

Budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich

Nazwa obiektu: Budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 15 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki)

Czas powstania obiektu: 1897 r.

Projektant obiektu: August Załuski – budowniczy miejski, który w latach 1885-1897 zajmował stanowisko miejskiego architekta

Zleceniodawca obiektu: Przemysłowcy Radomscy

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 335/A/86 z dnia 03.04.1986 r. Reprezentacyjny, jednopiętrowy gmach z neogotyckim wystrojem elewacji. Dekoracyjność i tak już bogato zdobionej fasady podkreśla kontrast ceglanego lica z kamiennym – piaskowcowym detalem. Główne akcenty elewacji frontowej stanowią umieszczone w sąsiedztwie skrajnych osi plastycznie opracowane ryzality z trójkątnymi szczytami z nałożoną dekoracją schodkową; każdy z ryzalitów posiada w strefie parteru portal (obramienie wejścia i bramy) z kolumnami wspierającymi dekorację balkonu piętra z piękną barierą z dekoracją maswerkową, flankowaną (ujętą z boku) sterczynami. Ponad drzwiami balkonowymi, w ostrołucznej blendzie na lewym (południowym) ryzalicie umieszczono herb guberni radomskiej. Ten typ herbu wprowadzono w okresie Królestwa Polskiego, zastępując dawne herby województw i ziem. Gubernia radomska otrzymała tarczę ze snopem pszenicy otoczonym z obu stron młotami, jako symbol rolniczo-przemysłowego charakteru ziem. Na prawym (północnym) ryzalicie analogicznie umieszczono herb Radomia. Nie byłoby w tym nic szczególnego, gdyby nie fakt, że Rosja dekretem z 1822 r. zabroniła używania godeł miejskich w pieczęciach urzędowych (zastąpionych herbem państwowym Królestwa Polskiego). Na przekór temu herb miasta zagościł na kilku elewacjach radomskich budynków – w tym także na Piłsudskiego 15. Charakterystyczne dla tego obiektu jest także rozwiązanie dekoracji półkoliście zamkniętych okien środkowej części piętra – neogotycki charakter nadają ostrołuczne obramienia z motywem roślinnym nawiązującym do średniowiecznych maswerków. Oko cieszy nie tylko zewnętrzny wystrój budynku, ale także jego wnętrze. Na parterze, za przedsionkiem, zachował się duży fragment oryginalnej posadzki, otoczonej współczesnymi płytkami oraz żeliwne schody z balustradą. Policzek schodów zdobi tabliczka producencka zakładu Osińskich: Fabryka Machin J. Osiński i syn w Radomiu.

Historia obiektu: Gmach Kasy Pożyczkowej wybudowano z inicjatywy i funduszy przemysłowców radomskich w 1897 r. według projektu Augusta Załuskiego – budowniczego miejskiego. Budynek był siedzibą Kasy do 1922 r., kiedy został przejęty przez Bank Przemysłowców Radomskich S.A., którego założycielami byli m.in. Ludwik Klinowski, Jan Saski, Witold Tyliński, a w jego zarządzie i radzie zasiadali jedni z najznamienitszych obywateli Radomia. Jego siedzibę przejął już w 1928 r. Bank Gospodarstwa Krajowego Oddział w Radomiu. Instytucja ta była jedną z najważniejszych instytucji finansowych ówczesnego województwa kieleckiego, obejmując aż ok. ¾ jego obszaru tj. 12 powiatów. Od 1941 r. funkcjonował już w ograniczonym zakresie pn. Landeswirtschaftsbank, a zlikwidowany został w 1948 r. Budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich jest przykładem obiektu, w którym zachowano pierwotną funkcję, pomimo niezwykle szybkich i diametralnych przemian cywilizacyjnych i technologicznych – od powstania, aż po dzień dzisiejszy jest siedzibą instytucji związanych z finansami i bankowością. Obecnie – siedziba Banku Pekao S.A.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 21, 22.

M. Kowalik, Z dziejów ul. Piłsudskiego, „Bibliotekarz Radomski” 2000, nr 1 s. 12-15.

Katalog Zabytkowej Architektury Radomia: http://hnwu2l.webwavecms.com/Pilsudskiego_15

https://twojradom.pl/artykul/radomskie-wedrowki/395335