Gimnazjum Rządowe na pocztówce z początku XX w.

Kolegium Pijarów

Nazwa obiektu: Kolegium Pijarów

Adres obiektu: Rynek 11

Czas powstania obiektu: XVII–XIX w.

Projektant obiektu: Antonio Solari

Zleceniodawca obiektu: X.X. Pijarzy, Komisja Województwa Sandomierskiego, Rząd Gubernialny Radomski

Opis obiektu: Kompleks murowanych jednopiętrowych budynków zajmujących południową część Rynku, z czterema skrzydłami kolegium: frontowe – wzdłuż Rynku, zachodnie – wzdłuż ul. Krakowskiej, południowe – wzdłuż ul. Wałowej (na murach miejskich), wschodnie – wzdłuż granicy z parcelą Rynek 12 (wybudowane w 1892 roku). Na dziedzińcu dawny kościół stykający się z tyłem skrzydła frontowego.

Historia obiektu: Pijarzy zostali sprowadzeni do Radomia około 1682 roku. Pierwotne zajmowali kilka domów w południowej pierzei Rynku. Już w 1684 roku uruchomili Kolegium – które mieściło się w trzech drewnianych domach w południowej pierzei Rynku. W 1737 roku rektorem radomskiego kolegium został ksiądz Antoni Konarski (brat Stanisława), dzięki jego inicjatywie wzniesiono zespół budynków według projektu Antoniego Solariego (wówczas wybudowano skrzydło przyrynkowe oraz skrzydło zachodnie). Dalszej rozbudowy dokonano już po rozbiorach, w XIX wieku – dobudowano wówczas nawę kościoła pw. św. Jana Kantego, a fasadę kolegium ozdobiono ryzalitem oraz portykiem kolumnowym w stylu toskańskim, stanowiącym dziś charakterystyczny element wystroju radomskiego Rynku. Kolegium Pijarów prowadziło szkoły na poziomie elementarnym i średnim – szkoła radomska słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Pod egidą ojców Pijarów szkoła działała do 1831 roku. Od 1833 roku funkcjonowała jako Gimnazjum Wojewódzkie w Radomiu, na podstawie Ustawy dla gimnazjów, szkół obwodowych i elementarnych czyli parafialnych w Królestwie Polskim z 1833 roku. W 1836 roku, po utworzeniu guberni radomskiej, zmieniło nazwę na Radomskie Gimnazjum Gubernialne. Na podstawie Ustawy gimnazjów i progimnazjów męskich w Królestwie dla ludności Polskiej z 1866 roku gimnazjum funkcjonowało jako Męskie Gimnazjum Klasyczne w Radomiu. Przymiotnik “klasyczne” zniknął z nazwy gimnazjum w 1873 roku, co było następstwem zniesienia odrębności szkolnictwa polskiego przez cara Aleksandra II w 1872 roku. Od tej chwili gimnazja podlegały przepisom ustawy o szkolnictwie rosyjskim z 30 lipca 1871 roku. Koniec działalności Gimnazjum Męskiego w Radomiu przypada na lata I wojny światowej. Personel szkoły i dokumentacja ewakuowane były w lipcu 1914 roku do miasta Kinieszma. Tam do 1918 roku szkołą kontynuowała działalność używając nazwy Radomskie Męskie Gimnazjum. W radomskim gimnazjum uczyło oraz ukończyło je wiele wybitnych osobistości, są wśród nich: ks. Franciszek Siarczyński, autor opisu powiatu radomskiego i pierwszy dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, Józef Gacki, autor książek o Puszczy Kozienickiej, Stanisław i Kazimierz Kelles-Krauzowie, Karol Potkański, wybitni działacze socjalistyczni i wielu innych. W czasie I wojny światowej budynki popijarskie zajęły władze austriackie. W okresie II RP w budynku przez jakiś czas miała siedzibę Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, następnie siedzibę znalazło tu Gimnazjum im. T. Chałubińskiego, które z przerwą wojenną zajmowało gmach do roku 1972 roku. Po II wojnie światowej obok Liceum im. Chałubińskiego przystań w budynkach popijarskich znalazło także Liceum im. J. Kochanowskiego (lata 1945–1956). Decyzją władz wojewódzkich w 1976 roku gmach popijarski został przekazany na siedzibę Muzeum Okręgowego. Remont prowadzony był przez wiele lat – poszczególne działy muzeum były przenoszone sukcesywnie (jako pierwszy – Dział Archeologii). Ostatecznie Muzeum przeprowadziło się tu  w 1990 roku. Placówka w 1998 roku zmieniła nazwę z Muzeum Okręgowego na Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Jego zbiory obejmują ponad 30 tysięcy eksponatów z następujących dziedzin: archeologii, malarstwa, grafiki, numizmatyki, falerystyki, medalierstwa, sfragistyki, militariów, historii Radomia, rzemiosła artystycznego, sztuki nieprofesjonalnej, etnografii pozaeuropejskiej, przyrody.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.

Cz. Zwolski, Radom i region radomski, Radom 2003.

Widok budynku ZEOW na pocztówce z okresu PRL-u

Biurowiec Zakładów Energetycznych Okręgu Wschodniego

Nazwa obiektu: Biurowiec Zakładów Energetycznych Okręgu Wschodniego

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 75

Czas powstania obiektu: 1950-1958 r.

Projektant obiektu: S. Bieńkowski

Zleceniodawca obiektu: Zakłady Energetyczne Okręgu Wschodniego w Radomiu

Opis obiektu: Budynek zajmuje narożną parcelę u zbiegu ulic: Żeromskiego i 25 Czerwca, jest to monumentalny socrealistyczny, 5-cio kondygnacyjny biurowiec o zróżnicowanej bryle, zwieńczony attyką.

Historia obiektu: Według założeń architektura socrealistyczna miała wyrażać siłę i potęgę państwa, a nie piękno czy elegancję. Architektura socrealistyczna była przewidziana jako styl państwowy ZSRR, a po II wojnie światowej styl ten stał się oficjalnym w państwach satelickich. Budynki cechuje monumentalne przeskalowanie, symetria, oraz stosowanie wielu rozmaitych elementów zdobniczych: attyki, kolumnady, pilastry wysokie partery nadają bryle charakter monumentalności. Architektura socrealizmu miała być socjalistyczna w treści i narodowa w formie. Jednym z przykładów jest warszawski Pałac Kultury i Nauki, który inspirowany był krakowskimi Sukiennicami i chełmińskim ratuszem, natomiast fasadę zdobią rzeźby robotników i chłopów. Radomska siedziba ZEOW jest najjaskrawszym przykładem architektury socrealistycznej w Radomiu swoim stylem przypomina budynki warszawskiego MDM czy Nowej Huty. Zjednoczenie Energetyczne Okręgu Wschodniego w Radomiu powstało 1 lipca 1952 roku. Obejmowało swoim zasięgiem tereny trzech dużych ówczesnych województw: kieleckiego, lubelskiego i rzeszowskiego. ZEOW grupowało całość elektroenergetyki: sieci, stacje, rozdzielnie, elektrownie, elektrociepłownie, na wspomnianym obszarze trzech województw. Największą inwestycją zrealizowaną przez ZEOW była budowa Elektrowni Solina, o łącznej mocy 137 MW, którą oddano do użytku w 1968 roku. ZEOW zostało zlikwidowane w latach 80. XX w. Budynek został wpisany do rejestru zabytków w 1985 roku jako najmłodszy „zabytek” w Radomiu Obecnie w biurowcu ma swe siedziby wiele firm i instytucji, ale dalej służy też energetykom.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Fabryka Płytek Ceramicznych „Marywil”

Nazwa obiektu: Fabryka Płytek Ceramicznych „Marywil”

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: RZMO

Adres obiektu: ul. 1905 Roku 21 / Marywilska

Czas powstania obiektu: 1897-1898 r.

Ważniejsze rozbudowy obiektu: 1954-1960 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Towarzystwo Akcyjne Płytek Ceramicznych „Marywil”

Opis obiektu: Zabudowania dawnej fabryki tworzy kompleks budynków znajdujących się na obszernej działce pomiędzy ul. Marywilską, 1905 Roku, Gdyńską i nieistniejącą już bocznicą kolejową. Budynki przedstawiają cechy charakterystyczne dla powojennej architektury przemysłowej – prostota bryły, niemal całkowity brak detalu architektonicznego. Od strony ul. Marywilskiej przetrwały charakterystyczne łukowate bramy zamykające przejazd pomiędzy dwoma budynkami Fabryki. Specyficzny wygląd posiada także budynek z wysoką nadbudową, widoczny dobrze z głównego dziedzińca kompleksu oraz od strony ul. Gdyńskiej.

Historia obiektu: Korzenie radomskiej fabryki płytek ceramicznych sięgają 22 października 1896 r., kiedy to z siedzibą w belgijskim Liege powołana została firma pod nazwą „Towarzystwo Akcyjne Płytek Ceramicznych w Warszawie” (od 22 sierpnia 1912 r. spółka zmieniła nazwę na „Towarzystwo Akcyjne Płytek Ceramicznych MARYWIL”). W momencie powstania kapitał zakładowy spółki wynosił 1.100.000 franków, podzielonych na 4.400 akcji o nominale 250 franków. Jej założycielami i głównymi akcjonariuszami zostali wiodący przemysłowcy branży ceramicznej i finansowej z pogranicza Belgii, Luxemburga i Niemiec. Radomska fabryka została wzniesiona przez wykwalifikowanych pracowników firmy Lamberty, Servais & Cie pod kierownictwem Eduarda Beckinga. Prace nad budową fabryki trwały w latach 1897-1898 r. Kocioł parowy typu kornwalijskiego został dostarczony na specjalne zamówienie już w styczniu 1897 r. przez renomowane Zakłady Kotlarskie i Mechaniczne W. Fitzner i K. Gamper z Sosnowca – te same, które 30 lat później dostarczyły zbiornik do wieży ciśnień na Glinicach. Jeszcze w trakcie budowy ruszyła produkcja i pojawiła się pierwsza reklama fabryki w „Przewodniku Ilustrowanym po Warszawie, Łodzi i terenach fabrycznych”. Firma specjalizowała się w produkcji posadzek i dachówek cementowych, prasowanych, różnokolorowych, posadzek terakotowych, cegiełek do wykładania ścian (licówek). Już w 1899 r. „Marywil” uczestniczył w Wystawie Przemysłowo-Rolniczej w Radomiu obejmującej wytwórczość całej guberni. Do wybuchu I wojny światowej fabryka rozwijała się pomyślnie i systematycznie zwiększała swój potencjał produkcyjny i handlowy. W ciągu pierwszych 15 lat zwiększyła wartość produkcji czterokrotnie, a zatrudnienie wzrosło do 320 pracowników. Po odrodzeniu Polski, wskutek niepewnej sytuacji gospodarczej belgijscy właściciele postanowili zakład sprzedać. W grudniu 1923 r. – nowymi właścicielami zostali radomscy Żydzi Abram Chil Korman z synem Mordką Dawidem. Ci w niespełna rok później (18 listopada 1924 r.) sprzedali ją ze znacznym zyskiem Fabryce Porcelany i Wyrobów Ceramicznych w Ćmielowie. Z kolei 26 listopada 1926 r. w posiadanie fabryki wszedł znany polski przemysłowiec Stanisław Burtan wraz z małżonką Anielą. Pod jego rządami firma odniosła prawdziwy sukces gospodarczy. Zaprzestano całkowicie produkcji płytek ceramicznych oraz terakoty, a w ich miejsce pojawiły się wyroby kamionkowe, na które, w dobie odbudowy kraju i inwestycji infrastrukturalnych, rósł krajowy popyt. Obok nich dominującym przedmiotem wytwórczości stały się materiały ogniotrwałe, tzw. szamoty. Firma przeszła kolejne epizody, od czasów okupacji niemieckiej (Marywil Schamotte- und Steinwarenfabrik), przez lata gospodarki socjalistycznej w PRL-u (Radomskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych), po czasy transformacji ustrojowej kończąc. Firma niestety nie przetrwała ciężkich lat 90. XX w. – dnia 2 czerwca 1998 r. Sąd Rejonowy w Radomiu ogłosił jej upadłość. Dziś w zabudowaniach dawnego „Marywilu” działają różne firmy i mieszczą się rożne sklepy i punkty usługowe. Ale bynajmniej nie jest tak, że po radomskim „Marywilu” nie został żaden ślad – wszak kolorowe płytki produkowane w fabryce przez około 30 lat zdobią do dziś setki, o ile nie tysiące posadzek kamienic, zakładów, fabryk i kościołów w całej Polsce i nie tylko. Podziwianie piękna posadzek warto zacząć od odwiedzin radomskich kamienic…

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 226.
T. Staniszewski, Marywil – historia wykładana płytkami, „Rocznik Historii Papierów Wartościowych” 2012, s. 7-48.

Kaplica na cmentarzu wojskowym - pocztowka z lat okupacji niemieckiej

Kaplica na cmentarzu wojskowym

Nazwa obiektu: Kaplica na cmentarzu wojskowym

Adres obiektu: ul. Bolesława Limanowskiego 41 róg z ul. Obrońców

Czas powstania obiektu: 1915 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: austriacka administracja wojskowa

Opis obiektu: Kaplica znajduje się na końcu głównej alei cmentarza wojskowego. Jest to stosunkowo okazała, murowana budowla jednonawowa z prezbiterium zamkniętym półkoliście. Ściany budowli zdobią cztery łukowato zamknięte okna z kolorowymi szybkami. Frontowe wejście poprzedzone jest podcieniem wspartym na czterech drewnianych kolumnach o dekoracji rzeźbiarskiej nawiązującej do sztuki ludowej. Można tu zobaczyć motyw krzyża kawalerskiego (fr. croix pattée, niem. Tatzenkreuz) czyli heraldyczną formę czteroramiennego krzyża o rozszerzających się i wklęsłych ramionach zakończonych prostymi bokami. Kaplica nakryta jest spadzistym dachem pokrytym blachą miedzianą. Na szczycie  dachu umieszczona jest sygnaturka zwieńczona ozdobnym krzyżem. Nad drzwiami wejściowymi do kaplicy umieszczona jest kwadratowa tablica pamiątkowa.

Historia obiektu: Cmentarz wojskowy ulokowany naprzeciwko nekropolii rzymskokatolickiej w Radomiu utworzony został po lipcu 1915 r., kiedy to wojska monarchii Austro-węgierskiej zajęły ostatecznie miasto. Nekropolia przeznaczona została dla pochówków wszystkich żołnierzy poległych w walkach I wojny światowej. Jeszcze w tym samym roku na osi głównej alejki cmentarza austriacka administracja wojskowa zleciła wybudowanie kaplicy. Nadany jej został specyficzny wygląd, upodabniający ją do obiektów charakterystycznych dla regionu Alp – co można odczytywać jako swoistą tęsknotę austriackich żołnierzy „górali” za rodzimymi pejzażami. Po 1918 r. na cmentarzu wokół kaplicy chowano żołnierzy garnizonu radomskiego (w 1935 r. ekshumowano stąd szczątki żołnierzy prawosławnych i przeniesiono na cmentarz przy ul. Warszawskiej). Nekropolia ponownie stała się wojenną w 1939 r. Podczas okupacji na cmentarzu zaczęły się pochówki żołnierzy niemieckich. Teren nekropolii został znacznie rozszerzony w stronę południową i obejmował cały teren dzisiejszego parkingu. Pochówki na cmentarzu wojskowym przy kaplicy trwały do 17 września 1981 r., po czym cmentarz zamknięto. W ostatnich latach pochówki zostały wznowione. Do swoistego sensacyjnego odkrycia doszło podczas prac konserwatorskich prowadzonych przy kaplicy w 2016 r. Odkryto wtedy nad drzwiami kaplicy zatynkowaną piaskowcową tablicę pamiątkową z napisem treści: „POLEGŁYM W WOJNIE / ŚWIATOWEJ / WIECZNY ODPOCZYNEK / BOHATEROM-LEGJONISTOM / CZEŚĆ”. Tablica ta zasłonięta została albo w 1939 r. przez Polaków w obawie przed zniszczeniem jej przez Niemców, albo zakryta specjalnie przez komunistów już po 1945 r.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 45, 117.
W.M. Kowalik, Obiekty architektury na cmentarzu rzymskokatolickim w Radomiu, w: Cmentarz rzymskokatolicki w Radomiu przy dawnym trakcie starokrakowskim, obecnie ul. B. Limanowskiego, t. V, Radom 2007, s. 29-30.

Kapliczka na zdjęciu Wiesława Marka Kowalika z około 2000 r.

Kapliczka Pana Jezusa z ul. Malczewskiego

Nazwa obiektu: Kapliczka Pana Jezusa z ul. Malczewskiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Kapliczka św. Jana, kapliczka Jezusa Miłosiernego

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 25

Czas powstania obiektu: 1855 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: parafia farna pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu

Opis obiektu: Jest to najokazalsza radomska kapliczka kubaturowa położona już za dawną rogatką warszawską (po przeciwnej stronie ulicy). Wybudowana została w stylu neogotyckim. Posiada we froncie dość wysoki, łukowato zwieńczony otwór wejściowy, przesłonięty żeliwną kratą. Nad wejściem znajduje się plafon z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. We wnętrzu odnajdziemy skromny, murowany stół ołtarzowy z licznymi dewocjonaliami oraz dominującą, niemalże majestatyczną figurę Chrystusa. Jest to niezwykłe rzeźbiarskie przedstawienie Zbawiciela, które można odczytywać jako wizerunek Miłosiernego Boga-Człowieka, a zarazem Pantokratora, czyli Władcy Wszechświata. Chrystus ukazany jest tu jednak bez charakterystycznych atrybutów, to jest wyciągniętej w geście błogosławieństwa prawej ręki oraz księgi Pisma Świętego. Oglądając rzeźbę widzimy prawą dłoń Chrystusa złożoną na piersi, wskazującą na miłosierne serce. Lewą ręka zaś Jezus unosi lekko szatę, tak jakby wskazywał na znajdującą się pod Jego stopami kulę ziemską. Można przypuszczać, że rzeźbiarz w ten sposób chciał przedstawić prawdę o tym, iż Chrystus swym miłosierdziem pragnie ogarnąć cały świat, że jest Miłosiernym Pantokratorem. Jeszcze do niedawna wewnątrz kapliczki znajdowała się tablica z napisem: „Miłość Boga i bliźniego obowiązkiem każdego. Rok 1855”. Kapliczka jest otynkowana i pomalowana na szary kolor, posiada trzyspadowy dach kryty blachą i we froncie niewielką wieżyczkę z krzyżem na szczycie. Kapliczka wpisana jest do rejestru zabytków pod datą 24.05.1993 r. i Nr 76/B/93.

Historia obiektu: Korzenie kapliczki sięgają zapewne jeszcze czasów staropolskich. Obiekt położony jest bowiem w miejscu, gdzie dawniej znajdował się folwark plebański parafii farnej św. Jana Chrzciciela, istniejący tu  przynajmniej od II połowy XVI w. (stąd pojawiająca się czasem nazwa: kapliczka św. Jana). W czasach I RP znajdował się tu także drewniany dworek wynajmowany przez proboszcza deputatom przyjeżdżającym na obrady Trybunału Radomskiego. Niewykluczone, że jakaś forma obiektu sakralnego istniała tu więc jeszcze przed rozbiorami. Wzniesienie kapliczki w obecnym kształcie (1855 r.) zawdzięczać należy zapewne staraniom proboszcza farnego ks. Michała Kobierskiego. Geneza samej figury Chrystusa z kapliczki może zaś sięgać czasów Powstania Listopadowego. Kapliczka była świadkiem interesujących wydarzeń o charakterze religijno-patriotycznym. Jak podaje ks. Jan Wiśniewski „Od tej kaplicy odbył uroczysty ingres do Fary ks. biskup Juszyński, jadąc już jako biskup z Warszawy do swej Dyecezyi”. Było to ledwo kilka lat po wzniesieniu obiektu, w 1859 r. Z kroniki farnej wiadomo, że w 1883 r. „P. Alojzy Imbs, starszy bractwa zajął się wyrestaurowaniem a nawet przebudowaniem kapliczki przy dawnym probostwie będącej – przy czem wiele zasług położył Obywatel Adam Krzyrzkiewicz i swoim funduszem i staraniami – koszta wynoszą R. 300”. Ciekawą notkę z życia miasta schyłku XIX wieku, z kapliczką w tle, odnaleźć można także na łamach „Gazety Radomskiej” z 19 września 1894 r., gdzie zanotowano: „W niedzielę rano od kapliczki przy szosie warszawskiej szła procesja do Fary. Ślicznie umajone w kwiaty i zieleń obrazy, niosły dziewczęta. Procesja ta podniosłe sprawiała wrażenie, a słowo pieśni „O ratuj nas Panie” wzruszało wszystkich”. Jak można przypuszczać słowa tej pieśni odnosiły się wówczas nie tylko do ciężkiej sytuacji miasta, ogarniętego grasującą cholerą, ale prawdopodobnie były także „skrytym” błaganiem do Boga o zwrócenie ojczyźnie niepodległości. Kapliczka w XX w. nie była przez dziesięciolecia gruntownie remontowana i w ostatniej dekadzie stulecia przedstawiała dość ponury obraz. Jej remont wykonany został w 2002 r. Niestety w tym samym czasie niemalże do ścian kapliczki zamontowane zostały stelaże z tablicami reklamowymi, które szpecą obiekt do dziś. Powstanie figury Jezusa z kapliczki związane jest z jedną z najpiękniejszych radomskich legend. Zapisał ją już ponad sto lat temu w „Dekanacie radomskim” ks. Jan Wiśniewski, a w latach międzywojennych uzupełniły uczennice mieszczącego się wtedy w pobliżu kapliczki Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego. Według opisu ks. Wiśniewskiego figurę Chrystusa „miał wykonać z chleba więzień, za co wolność otrzymał”. A według relacji seminarzystek – figura powstała w czasach po powstaniu listopadowym i wyrzeźbiona została przez młodego chłopca  „tak jeszcze życia chciwego i pełnego wiary, że jednak Bóg żyć mu pozwoli”. Zaczął o rzeźbić w więzieniu figurę Syna Bożego, ale  „ręka, niewprawna do dłuta, nie umiała nim kierować. Z pod nieposłusznego narzędzia, zamiast wymarzonego oblicza, ukazywała się zeszpecona boleśnie niekształtna bryła. Zdawał się tego nie widzieć, zapatrzony w Świętość Dzieła. On czuł, że ten posąg żyje, że Bóg jest z nim. To też, kiedy wyrok śmierci mu odczytano, upadł na kolana i wzywał Boga, by cud uczynił. Prośba jego została wysłuchaną, bo biedny zmęczony, zbolały zasnął u stóp Pana, zbudził go głos: „Wstań i idź, drzwi twego więzienia stoją otwarte”! Kiedy się ocknął, myśląc, że to sen, ujrzał drzwi jeszcze przed chwilą zamknięte, jak czyjaś niewidzialna otwierała ręka… Wyszedł i już nikt więcej o nim nie słyszał…”. Seminarzystki podały też jeszcze inną wersję legendy, mówiącą o czterech więźniach pracujących wspólnie. Po skończonej pracy poprosili oni o możliwość własnoręcznego ustawienia rzeźby na miejscu dzisiejszej kapliczki. „A kiedy ustawili posąg i uklękli, gorące modły zanosząc do Boga, nagle głos jakiś szepnął im w piersiach: „Uciekajcie”, a że w tym czasie dookoła rosły gęste lasy, pomknęli do boru… Zniknęli tak, jak tuman gdy się we mgle rozpływa”.

 

Literatura, źródła:

J. Sekulski J. Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 117.
A. Jelski, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Kapliczka przydrożna, ul. Malczewskiego 25, Radom 1992, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
P. Puton, Miłosierny Pantokrator. (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2017, Nr 4, s. 16.
P. Puton, Kapliczka Chrystusa Miłosiernego, „Głos Mariacki”, 2011, Nr 1, s. 28-31.
J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 299.
I. S. k. IVa, Legenda, „Ku Słońcu” 1926, Nr 6, s. 5-6.

Dąb przed Resursą na pocztówce z lat 40. XX w.

Dąb Wolności

Nazwa obiektu: Dąb Wolności

Adres obiektu: skwer przed „Resursą Obywatelską”, ul. Jacka Malczewskiego 16

Czas powstania obiektu: 1919 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: radomskie środowisko endeckie

Opis obiektu: Jest to okazałe drzewo – dąb szypułkowy (Quercus robur) o prostym masywnym pniu, który na wysokości około 2,5 m rozgałęzia się na kilkadziesiąt konarów tworząc majestatyczną koronę. Dąb obecnie posiada w pierśnicy 366 cm, jego wysokość wynosi 17 m, a korona posiada rozpiętość około 18 x 23 m. Drzewo to jest pomnikiem przyrody. Przed nim, na płaskiej płycie z granitu, ustawiony jest głaz polny z wyrytą inskrypcją: „DĄB / WOLNOŚCI / 2 XI 1918 R. / K T”.

Historia obiektu:  Radomski Dąb Wolności posadzony został z inicjatywy miejscowej endecji. Uroczystość odbyła się w sobotę 3 maja 1919 r. Rozpoczęła się mszą św. kościele mariackim, odprawioną przez proboszcza radomskiego ks. Piotra Górskiego. W nabożeństwie uczestniczyło kilkanaście tysięcy radomian: młodzież szkolna, harcerze, cechy, organizacje społeczno-polityczne i zawodowe, włościanie, duchowieństwo, weterani powstania styczniowego – wszyscy ze sztandarami. Podczas mszy patriotyczne kazanie wygłosił ks. M. Glibowski. Następnie spod dzisiejszej katedry ruszył pochód, na którego czele szła słynna orkiestra kolejowa pod batutą Dominika Kozłowskiego. Przy śpiewie pieśni narodowych pochód dotarł na skwer przed budynkiem „Resursy”. Do zebranych przemówili z balkonu dawnej siedziby loży masońskiej prezes Sądu Okręgowego Marcin Kaliszczak oraz członek Narodowego Związku Robotniczego Porębski. Na koniec dzieci szkół podstawowych,  średnich i seminarium nauczycielskiego, przy dźwiękach hymnu narodowego, zasadziły drzewka: dąb i trzy lipy – symbolizujące zrastanie się ojczyzny z trzech zaborów. Niestety, nieznani sprawcy już nocą z 4 na 5 maja zniszczyli wszystkie cztery drzewka. W mieście rozpętała się afera, o połamanie drzew posądzano m.in. członków PPS (której siedziba mieściła się wówczas w budynku „Resursy”). Nikomu jednak nigdy nie dowiedziono winy sprawczej zniszczenia drzewek. Wkrótce Rada Miejska zobowiązała Magistrat do posadzenia nowych drzewek, co stało się najprawdopodobniej 21 lub 22 maja 1919 r. (już bez „oficjałki” – drzewa zasadzili pracownicy komunalni). Sadzonki pochodziły ze szkółki przy ówczesnej ulicy Wysokiej (dziś ul. 25 Czerwca, Park „Leśniczówka”). Wkrótce okazało się, że jedno z drzewek (lipa) nie przyjęło się i uschło. Pozostałe zazieleniły się. Nie wiadomo kiedy dokładnie, ale na pewno jeszcze w okresie międzywojennym wycięte (a może ponownie zniszczone?) zostały pozostałe dwie lipy. Szczęśliwie przetrwał Dąb Wolności, który jedną z pierwszych decyzji Wojewody Radomskiego Nr 40/76 z dnia 20 maja 1976 r. ustanowiony został pomnikiem przyrody (drzewo miało wówczas w pierśnicy 114 cm). Jego ochronę prawną potwierdziły w późniejszych latach: Rozporządzenie Nr 17/94 Wojewody Radomskiego z dnia 30 grudnia 1994 r. w sprawie uznania za pomniki przyrody; Rozporządzenie Nr 17 Wojewody Mazowieckiego z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie wprowadzenia pomników przyrody oraz Rozporządzenie Nr 63 Wojewody Mazowieckiego z dnia 24 października 2008 r. w sprawie pomników położonych na terenie powiatu radomskiego. Wkrótce po uznaniu za pomnik przyrody, w 60 rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, z inicjatywy majora Michała „Brzęka” Osińskiego, przed dębem ustawiony został głaz z datą 2 listopada 1918 r., przypominającą, że Radom był wolny jako pierwsze miasto dawnej Kongresówki. Przed świętem niepodległości w 2016 r. głaz, z inicjatywy władz miejskich, został odnowiony i posadowiony na granitowej płycie.

Literatura, źródła:

W. Macherzyński, Radomskie pomniki przyrody [cz.1]. Radomski Dąb Wolności, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2008, nr 1, s. 23-25.
P. Kutkowski, Dąb Wolności i matka zwierząt, „Echo Dnia” 2000, nr 251, s. 10.

Kamienica przy ul. Piłsudskiego 2 na fotografii z końca lat 70. XX w. Z Archiwum Konserwatora Zabytków

Kamienica Piłsudskiego 2 (miejsce powstania “Komitetu Pięciu”)

Nazwa obiektu: Kamienica przy ul. Piłsudskiego 2

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 2 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki) róg z ul. Romualda Traugutta 40 (dawną Długą)

Czas powstania obiektu: 1911 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: nieznany

Opis obiektu: Budynek wpisany do rejestru zabytków pod nr 497/A/91 z dnia 06.11.1991 r. Jedna z bardziej pokaźnych i ciekawych kamienic o detalu wpisującym się w uproszczoną, zamkniętą w geometryzujące ramy – secesję. Kamienica udanie obrazuje powolne odchodzenie od form historyzujących, poprzez ich uproszczenie i ograniczenie, wykazując tym samym tendencje zwiastujące nową epokę modernizmu. Rozłożysty budynek ulokowany został przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Traugutta; elewacje formalnie dzielą się na trzy zasadnicze części: od ul. Piłsudskiego, od ul. Traugutta oraz część z zaoblonym narożnikiem (przeciągniętą wzdłuż ul. Traugutta). Każda z nich cechuje się charakterystycznym dla siebie detalem, jednak całość jest spójna, harmonijna o takim samym rytmie. Część narożna pomimo, że zaoblenie „przesunięte” zostało w stronę północną, wciąż zachowuje zasadę symetrii, którą podkreślają zamknięte łukowo (odcinkowo) attyki; „środkowa” (od Traugutta) ozdobiona została kartuszem ujętymi po bokach ornamentem roślinnym, natomiast boczne – z ustawionym na cokole koszem z kwiatami (słonecznikami i różami), z wiciami roślinnymi w tle. Najbardziej „niezależna” część elewacji, znajduje się od ul. Traugutta; jej ryzality w obrębie pięter zyskały ciekawe, rzadko spotykane opracowanie faktury tynku w formie poziomych linii, bruzd. Nad przejazdem bramnym umieszczono datę „1911”, najprawdopodobniej upamiętniającą datę zakończenia budowy obiektu.

Historia obiektu: Budynek został wzniesiony najprawdopodobniej w 1911 r., co sugeruje data umieszczona nad bramą wjazdową na podwórze. Obiekt był miejscem narodzin tzw. „Komitetu Pięciu”, utworzonego w nocy z 1 na 2 listopada 1918 r. z inicjatywy Polskiej Partii Socjalistycznej, w celu przejęcia władzy w Radomiu z rąk austriackich. W tę noc w mieszkaniu adwokata Jana Wigury ukonstytuowało się gremium, które podjęło działania w celu utworzenia niezależnej „Republiki Radomskiej. Tym samym Radomianie odzyskali wolność, już 2 listopada 1918 r., jako pierwsi w Królestwie Polskim. Przez cały tydzień, aż do 11 listopada utrzymywali kontrolę na urzędami, koleją i zaczęli nawet tworzyć własne oddziały zbrojne, tzw. Szwadron Radomski. 9 listopada 1918 r. Komitet podporządkował się lubelskiemu Tymczasowemu Rządowi Ludowemu Republiki Radomskiej, a kilka dni później –  Józefowi Piłsudskiemu.

Literatura, źródła:

I. Popławska, S. Witkowski, Rozwój przestrzenny i zabudowa, w: Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, 1985, s. 118-125.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 135.
I. Popławska, Architektura z lat 1885-1918, w: Urbanistyka i architektura Radomia, red. W. Kalinowski, 1979, s. 173.
http://radom.wyborcza.pl/radom/7,48201,22594609,republika-radomska-pierwsi-odzyskalismy-wolnosc.html

Plac Konstytucji - w głebi Kamienica modernistyczna. Zdjęcie Jerzego Szepetowskiego z okresu PRL

Plac Konstytucji 3 Maja 6 – modernistyczna kamienica

Nazwa obiektu: Kamienica modernistyczna

Adres obiektu: Plac Konstytucji 3 Maja 6

Czas powstania: 1938 r.

Projektant obiektu: Kazimierz Prokulski

Zleceniodawca obiektu: Bolesława Wrońska

Opis obiektu: Budynek jest świetnym przykładem architektury modernizmu, realizowanej w Radomiu w latach 30. XX w. Wyróżnia się reprezentacyjną fasadą, charakterystyczną formą, detalem architektonicznym oraz nowatorskimi rozwiązaniami komunikacyjnymi i dekoracyjnymi. Kamienica została wzniesiona w technologii tradycyjnej, murowana z cegły i otynkowana, na planie zbliżonym do prostokąta z bocznymi ryzalitami w elewacji frontowej oraz środkowym ryzalitem o zaokrąglonych  narożach w elewacji tylnej. Budynek posiada 5 kondygnacji. Boczne ryzality zwieńczone są balkonami. Fasada ma symetryczny układ. Centralnie na parterze znajdują się 4 kolumny w formie gładkich słupów, z kanelowanymi, wąskimi kapitelami. W wyższych kondygnacjach występują pilastry. Na 2 i 3 kondygnacji w części środkowej usytuowane są loggie balkonowe. W 4 kondygnacji na osi środkowej znajduje się półokrągły balkon. Pod gzymsem biegnie fryz kostkowy. W dolnych kondygnacjach elewacji frontowej występuje boniowanie. Ryzality zakończone są otwartymi tarasami. Ryzalit środkowy w elewacji tylnej został zwieńczony schodkowo. W obrębie  trzech kondygnacji występują długie balkony o zaokrąglonych bokach. W prawym ryzalicie, na skrajnej osi znajduje się przejazd bramny. Wykonano stropy Kleina nad piwnicą oraz drewniane między kondygnacjami. Wewnątrz mieści się klatka schodowa z żelbetowymi schodami o wyłożonych lastrykiem stopniach z ażurową balustradą, lastrykowe dekoracyjne parapety okienne, okładzina marmurowa na ścianach, drzwi – dwuskrzydłowe, przeszklone, oryginalne w stylistyce modernistycznej. Po obu stronach w tylnej części budynku przed 1945 r. funkcjonowały windy: towarowa i osobowa. Budynek został wpisany do rejestru zabytków nr dec. 175/2013 z dnia 05.03.2013 r.

Historia obiektu: Przedmiotowy budynek został wzniesiony w latach 30. XX w. (ukończony w 1938 r.) wg projektu znanego architekta radomskiego Kazimierza Prokulskiego na zlecenie właścicielki posesji dr Bolesławy Wrońskiej. Początkowo był użytkowany jako dom czynszowy. W czasie II wojny światowej funkcjonował jako hotel „Świt”. W 1946 r. dokonano przebudowy w zakresie m.in. wykonania dachu nad tarasami ryzalitów bocznych, według projektu inż. architekta Z. Bułakowskiego. W ciągu lat szyby na windy zostały przekształcone na pomieszczenia gospodarcze. W 2011 r. zostały przeprowadzone prace  remontowe elewacji budynku.

Literatura, źródła:

M. Lipko, Modernistyczna architektura Radomia okresu międzywojennego, Kraków 2011 (praca dyplomowa w Instytucie Historii Architektury i Konserwacji Zabytków na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej).

 

Poczta na pocztówce z pierwszej dekady XX w.

Malczewskiego 5 – Poczta

Nazwa obiektu: Budynek Poczty

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 5 (dawna Warszawska)

Czas powstania obiektu: około 1825-1866 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1866 r., 1881 r.

Projektant obiektu: Alfred Dickenstein

Zleceniodawca obiektu: Ignacy Podymowicz

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod Nr 365/A/87 z dnia 03.12.1987 r. Urząd Pocztowy w Radomiu nr 9 zajmuje dwa, powiązane funkcjonalnie ze sobą budynki, o autonomicznych elewacjach utrzymanych w stylistyce klasycyzującej. Część południowo-zachodnia, dwupiętrowa, 7-osiowa, z jednoosiową dobudówką od zachodu. W zdobionym boniowaniem parterze, oś środkową zaakcentowano zabudowanym przedsionkiem, będącym podstawą tarasu na piętrze. Otwory okienne oddzielone są od siebie pilastrami w wielkim porządku (czyli przechodzącymi przez dwie kondygnacje). Okna piętra obramione zostały opaskami i zwieńczone trójkątnymi naczółkami, przerwanymi kartuszem ze znakiem rozpoznawczym – logiem firmowym Poczty Polskiej – trąbką. Niższe i skromniejsze okna drugiego piętra udekorowane zostały jedynie profilowaną opaską. Część północno-wschodnia, piętrowa, o wysokich kondygnacjach, które dorównują wysokości trzem kondygnacjom części sąsiedniej; obie podzielone na trzy główne osie, z których każda ujęta została parą pilastrów (jońskich w parterze i korynckich na piętrze) oraz wzbogacona pilastrem na skraju elewacji. Otwory parteru zamknięte łukiem, w osi środkowej – zdwojone, ujęte opaskami. Oś środkową piętra zajmuje balkon z tralkową balustradą, ze wspornikami z trąbką pocztową; drzwi balkonowe i wąskie okna w boku ujęte zostały jednym rozbudowanym obramieniem nawiązującym do antycznych portali: z półkolumnami, łukiem nad drzwiami i kartuszami z logiem nad oknami. Okna na osiach bocznych piętra z opaskami i naczółkiem odcinkowym, strefa podokienna z dekoracją tralkową. Całość zwieńczona gładkim fryzem i gzymsem koronującym. Obiekt ten jest jednym z niewielu przykładów budynku świeckiego w Radomiu, którego funkcja (pierwotna i obecna!) zostały zaakcentowane w jego dekoracji.

Historia obiektu: Radomska poczta już przed 1795 r. posiadała zespół drewnianych budynków, które obejmowały pomieszczenia dla dyrekcji, pocztmistrza, stajnie dla koni oraz wozownię i stację dyliżansów. Ok. 1825 r. Ignacy Podymowicz wzniósł w pobliżu starych zabudowań, murowany budynek klasycystyczny według projektu Alfreda Dickensteina. Po 1866 r. wzniesiono obok drugi budynek, z którym pierwszy został połączony oraz zabudowę pomocniczą (stajnie, wozownie, stację dyliżansów). Pocztę przebudowano w 1881 r. Budynki mieściły od 1844 r. Gubernialny Kantor Pocztowy, który w 1884 r. łącząc z zarządem poczt i telegrafów, przekształcono w Kantor Pocztowo-Telegraficzny II klasy (należący do Warszawskiego Okręgu Pocztowo-Telegraficznego). Od początku 1918 r. siedziba Polskiego Urzędu Pocztowego, która w międzywojniu podlegała Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Lublinie. Po wyzwoleniu Radomia pierwszy urząd pocztowy uruchomiono dn. 22.01.1945 r.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 225.
Wykonanie robót budowlanych i aranżacji wnętrza placówki Banku Pocztowego w budynku Urzędu Poczty nr 9 w Radomiu, proj. Bartłomiej Madejowski, 2015, WUOZ w Radomiu.

Elewacja frontowa rogatki na zdjęciu Jerzego Szepetowskiego z okresu PRL

Rogatka Warszawska

Nazwa obiektu: Rogatka Warszawska

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Galeria Rogatka

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 20

Czas powstania obiektu: 1834 r.

Projektant obiektu: Stefan Baliński

Zleceniodawca obiektu: Władze miejskie

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 243/A/84 z 19.03.1984 r. Jest to niewielki, uroczy budynek o prostej bryle zlokalizowany przy skrzyżowaniu ulic Malczewskiego i Kelles-Kruza. Parterowa rogatka z trójarkadowym podcieniem we froncie, przykryta została dachem czterospadowym. Elewacje boczne kontynuują rytm arkadowania podcieni w formie blend z oknem o półkolistym wykroju. Arkadowe blendy wprowadzono także w elewacji tylnej. Łuki arkad osadzono na gzymsie i otoczono opaską z kluczem. Całość wieńczy prosty fryz i gzyms z prostymi konsolami.

Historia obiektu: W XIX wieku rozwój przemysłu i intensywny napływ ludności do miast wymusił rozbiórkę ograniczających je murów, celem umożliwienia dalszej rozbudowy urbanistycznej. W granice miasta włączano dawne przedmieścia, które w przypadku Radomia otoczono okopem i wałem, co miało na celu ułatwienie pobierania i egzekwowania opłat w rogatkach miejskich. Powstanie rogatek miejskich, lub jak częściej je zwano – domków rogatkowych i celbud, nakazała Komisja Rządowa. Rogatki spełniały funkcje ochronne, kontrolne, podatkowe, czyli podobne jak dawne bramy miejskie. Ze względu na istotne funkcje jakie pełniły, projektowane bywały często przez znanych architektów, a ich forma odzwierciedlała rangę miasta. Budynki te stawiano według wysłanych wzorów – jako budki wartownicze ze szlabanami. Najczęściej były to dwa budynki, z których jeden stanowił siedzibę policyjnego dozorcy, często odwach, oraz areszt; drugi budynek, zwykle drewniany, zwany celbudą, zajmował poborca podatkowy. Pierwsza radomska rogatka miejska została wybudowana w 1820 r. przez cieślę Andrzeja Brandmüllera przy trakcie warszawskim i najprawdopodobniej służyła jako pierwowzór budownictwa rogatkowego w Radomiu. Był to obiekt drewniany, z podcieniem na kolumnach koloru „kanarkowego”. W 1827 r. przystąpiono do budowy rogatek murowanych, których głównym projektantem został Stefan Baliński, asesor budowniczy woj. sandomierskiego, uczeń Antonio Corazziego. Pierwsza z nich w 1834 r. zastąpiła drewnianą rogatkę przy trakcie warszawskim, jednak już w 1839 r. wymagała prac remontowych. W latach 1971-72 dzięki zaangażowaniu Klubu Miłośników Radomia i Ziemi Radomskiej, a w szczególności majora Michała „Brzęka” Osińskiego, rogatkę odrestaurowano i zaadaptowano na punkt informacji turystycznej i biuro podróży; do niedawna budynek służył jako Galeria Katedry Sztuki Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego im. K. Pułaskiego (dawniej Politechniki Radomskiej), obecnie czeka na nową funkcję.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 278.
W.M. Kowalik, Rogatki miasta Radomia, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2005, nr 1, s. 39-45.