Posts in category: Budynki

Nazwa obiektu: Brama Krakowska

Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Brama Starokrakowska, Brama Iłżecka, Brama Pijarska

Adres obiektu: skrzyżowanie ulic Wałowej i Krakowskiej, w ciągu murów miejskich

Czas powstania obiektu: około 1360 r.

Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: XVI w. – renesansowa nadbudowa wraz z dodaniem przedbramia; XVIII w. – restauracja i nowe nakrycie bramy przez Pijarów; 1807-1809 r. – rozbiórka z polecenia okupacyjnych władz austriackich; 1966-1970 r. – rewaloryzacja pozostałości bramy z częściową rekonstrukcją fundamentów

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: król Kazimierz III Wielki

Opis obiektu: Brama Krakowska zachowana jest w stanie reliktu w postaci fundamentów obiektu wyniesionych na około 1 m ponad teren oraz jednej ściany, przylegającej do budynku dawnego kolegium oo. pijarów. Brama wybudowana jest z kamieni polnych i czerwonej cegły na planie kwadratu ok. 10 x 10 m, z osiowo ulokowanym przejazdem i wysuniętym przed nią przedbramiem. Grubość ścian obiektu wynosi od 2,3 do 2,6 m. Pewne analogie pozwalają przypuszczać, że radomska Brama Krakowska mogła wyglądać podobnie do zachowanej swej imienniczki w Lublinie.

Historia obiektu: Brama Krakowska powstała jako jedna z trzech bram wjazdowych do miasta (obok Bramy Lubelskiej i Bramy Piotrkowskiej) w trakcie budowy tzw. Nowego Radomia, czyli Miasta Kazimierzowskiego, jako warownego ośrodka miejskiego (miasta królewskiego) na „surowym korzeniu”, zarządzeniem ostatniego monarchy z dynastii Piastów – Kazimierza III Wielkiego. Decyzją króla radomskie wójtostwo sprzedane został 22 stycznia 1350 r. Konradowi z Warszawy, który został nowym wójtem i zarazem zasadźcą Nowego Radomia. Po tej dacie, zapewne jeszcze w latach 50. XIV w. i przez całe lata 60. tego stulecia trwały prace przy wznoszeniu najważniejszych budowli murowanych miasta, w tym Bramy Krakowskiej. Prace budowlane przy niej mogły być zaczęte jeszcze w latach 50., choć większość historyków za czas powstania murów miejskich z bramami przyjmuje następną dekadę. Świadectwem powstania gotowego dzieła był wmurowany w bramę kamień z napisem Opus Regis Casimiri 1357 lub 1365 (data ta była odczytywana także jako: 1333, 1337, 1340). Pamiątkę tę oglądał w 1820 r. zwiedzający Radom Julian Ursyn Niemcewicz: „Widziałem jeszcze kamień, wyjęty z ostatniéj zwalonéj bramy, z tym napisem: Opus Casimiri Regis 1333”.

Z Bramą Krakowską związana jest także rzeźba Madonny Radomskiej, zdobiąca wjazd do miasta najprawdopodobniej od momentu wzniesienia bramy, aż do rozbiórki, kiedy przeniesiono ją do Fary. Jest to płaskorzeźba, względnie pełnoplastyczna rzeźba przyścienna, wykonana z jednego kawałka drewna lipowego. Należy do dzieł dojrzałego gotyku, tzw. stylu miękkiego i kręgu Madonn na Lwach. Powstała najprawdopodobniej w latach 60. lub 70. XIV w. w jednym ze śląskich warsztatów snycerskich i mogła być darem dla miasta od samego króla Kazimierza III Wielkiego, co potwierdza obecność wspominanego napisu na kamieniu. Obecnie, po przeprowadzeniu prac konserwatorskich i przywróceniu oryginalnego wyglądu, rzeźba Madonny Radomskiej eksponowana jest w Muzeum Katedralnym w Radomiu.

Przed Bramą Krakowską zbiegały się historyczne trakty wiodące przez Radom – z Krakowa, przez Wierzbicę, Wąchock i Kielce oraz z Sandomierza, przez Skaryszew i Iłżę. W okresie renesansu Brama Krakowska został nadbudowana, otrzymując najprawdopodobniej w zwieńczeniu attykę. Setki lat istnienia odcisnęły swe piętno na tej budowli. Mimo licznych remontów – np. w XVIII w. Pijarzy gruntownie odnowili i ponownie „nakryli” bramę – u schyłku I RP obiekt był już mocno nadwerężony. Decyzją okupacyjnych władz austriackich w w latach 1807-1809 Brama Krakowska została rozebrana. W pracach tych uczestniczył radomski cieśla A. Brandmüler, a materiał z rozbiórki przeznaczono m.in. na brukowanie ulic i zasypanie fosy. Nad stanem tym kilkanaście lat później ubolewał wspomniany Niemcewicz, pisząc: Rakuszanie, za panowania tu swego, zaczęli byli rozbierać mury i baszty w około miasta wyniesione, my dokańczamy to dzieło niecne; przecież, można było oszczędzić choć jedną bramę, przez uszanowanie dla Kazimierza Wielkiego! Zaprawdę, zbyt mało mamy poszanowania dla Kazimierza Wielkiego! Zaprawdę, zbyt mało mamy poszanowania dla przeszłości, dla pamiątek dobrych królów naszych i znakomitych czynami ziomków. Niszczą się wszystkie dawności naszéj pamiątki; wkrótce starożytna Polska stanie się zupełnie nową. Przecież dobrzeby było pamiętać, że nie jesteśmy ludem od wczoraj, że nie latami, lecz wiekami istnienie nasze liczymy.

W latach 1966-1970 z inicjatywy Michała Tadeusza “Brzęk” Osińskiego z Klubu Miłośników Radomia i Ziemi Radomskiej, na zlecenie Radomskiego Towarzystwa Naukowego, doc. Andrzej Gruszecki z Zakładu Architektury Polski Politechniki Warszawskiej przeprowadził badania murów miejskich z Bramą Krakowską. W wyniku tych prac odsłonięto fundamenty bramy i przedbramia oraz wykonano ich częściową rekonstrukcję. Uczestniczący w pracach archeolodzy Wojciech Twardowski i Jacek Gula odkryli ślady mostu nad fosą i pozostałości belkowanej nawierzchni drogi.

12 marca 2010 r. w Muzeum Sztuki Współczesnej otwarta została wystawa zorganizowana staraniem Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia w związku z 700-leciem urodzin króla Kazimierza III Wielkiego. Na ekspozycji zaprezentowane zostały m.in. koncepcje projektowe odbudowy Bramy Krakowskiej studentów Instytutu Urbanistyki i Architektury Politechniki Łódzkiej. Większość z tych wizualizacji była mocno futurystyczna. Z kolei w 2011 r. rozstrzygnięty został konkurs na projekt odbudowy Bramy Krakowskiej, ogłoszony przez władze Radomia. Zwyciężyła nowoczesna koncepcja krakowskiej Pracowni Architektury Opaliński, tak zarekomendowana przez komisję konkursową: „charakteryzuje ją wysoka kultura kształtowania przestrzeni w historycznym otoczeniu”. Projekt ten, wykonany w duchu modernizmu, wzbudził kontrowersje i wywołał sprzeciw wśród środowisk miłośników lokalnej historii i zabytków miasta. Nie doczekał się realizacji. Oficjalnie brak możliwości realizacji projektu odbudowy uniemożliwił brak miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Artystyczne konteksty obiektu: O Bramie Krakowskiej pisał w swych „Podróżach historycznych po ziemiach polskich” cytowany Julian Ursyn Niemcewicz. Pochodząca z Radomia słynna pisarka Zofia Romanowiczowa w powieści „Szklana kula” zawarła taki opis: (…) Wyobraźcie sobie panoramę naszego miasta w średniowieczu. Kiedy podróżnik przebył odwieczne puszcze i bory, miasto ukazywało mu się w lekko wklęsłej misie rzeki Mlecznej, obwiedzione rdzawym pasem ceglanych murów obronnych, poprzerywanych basztami. Sinawa wstęga wody wypełniającej fosę opasywała miasto, do którego z rozmaitych stron prowadziły drogi i mosty zwodzone przed bramami miejskimi. Ze środka miasta wystrzeliwały dominanty w postaci wieży ratuszowej i kościoła farnego. Na południowym skraju rysował się kompleks obronny królewskiego zamku. Siłę wyrazu plastycznego podkreślała oprawa ciemnej zieleni puszcz, a wysokościową skalę miasta – niska zabudowa przedmieść i wsi podmiejskich. Wyobraźcie sobie ten widok, ten przepych w blasku pełnego słońca, wyobraźcie sobie…

Na przestrzeni lat powstawały liczne wizualizacje oryginalnego wyglądu Bramy Krakowskiej i murów miejskich. Rysunkową wizję fortyfikacji miejskich z Bramą Krakowską stworzył np. arch. Alfons Pinno (po 1940 r.). W „Galerii Miasta Kazimierzowskiego” Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia znajduje się makieta bramy, wykonana przez Janusza Saka w 2010 r., w oparciu o wygląd bramy miejskiej w Szydłowie. Z kolei w „Galerii Dziedzictwa Kulturowego” SKRZR znajduje się kopia rzeźby Madonny Radomskiej z Bramy Krakowskiej (według wyglądu sprzed konserwacji), wykonana przez Dariusza Gruszczyńskiego w 2012 r.

Literatura, źródła:
W. M. Kowalik, Brama Krakowska miejskich murów obronnych, „Wczoraj i Dziś Radomia” 1999, Nr 1, s. 13-15.
Bramy miejskie, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 30.
R. Szczygieł, Powstanie nowego miasta w Radomiu, w: Radom. Lokacja miasta, odkrywanie zamku, Radom 2001, s. 23-34.
Urbanistyka i architektura Radomia, pod red. W. Kalinowskiego, Lublin 1979, s. 78-80.
J. U. Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż 1858, s. 418-420.
Z. Romanowiczowa, Szklana kula, Paryż 1964, s. 49.
B. Koś, Brama Krakowska oczami studentów, „Echo Dnia Radomskie” 2010, Nr 62, s. 4.
M. Rusek, Bez fałszu w historii? Magistrat rozstrzygnął konkurs na odbudowę Bramy Krakowskiej, „Gazeta Wyborcza – Radom” 2011, Nr 69, s. 1.
W. M. Kowalik, Projekt z dysharmonią, „Gazeta Wyborcza – Radom”, 2011, Nr 83, s. 5.
J. Lombarski, Co Pan na to, profesorze Kalinowski?, „Gazeta Radomska” 2011, Nr 7, s. 12.
Radomska Madonna, folder, oprac. ks. M. Krawczyk, W. Stan, Radom 2019.

Nazwa obiektu: Koszary wojskowe

Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: koszary 26. Mohylewskiego Pułku Piechoty, Kaiser Franz Josef Kaserne, Koszary 72. Pułku Piechoty, Koszary im. Józefa Piłsudskiego

Adres obiektu: obszar pomiędzy ulicami Malczewskiego, Kelles-Krauza, Struga, Chrobrego i Strumieniem (Potokiem) Północnym wraz z najbliższymi okolicami

Czas powstania obiektu: 1817 r.

Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: II połowa XIX w. – rozbudowa koszar w kierunku północnym

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Rząd Królestwa Polskiego

Opis obiektu: Koszary składały się z szeregu budynków murowanych i drewnianych, spośród których do czasów współczesnych przetrwało zaledwie kilka obiektów. Wśród nich znajdują się: dwa parterowe neogotyckie budynki przy ul. Malczewskiego 20B (obecnie siedziba Ośrodka Interwencji Kryzysowej) oraz budynki mieszkalne – tzw. bloki oficerskie przy ul. Malczewskiego 20, 26 i 26A.

Historia obiektu: Obszar na północ od miasta, usytuowany po wschodniej stronie szosy warszawskiej, był wykorzystywany jako miejsce czasowej koncentracji wojsk już w czasach III rozbioru Polski i w okresie Księstwa Warszawskiego. Zaborca austriacki na przełomie XVIII i XIX w. na terenie dzisiejszego Placu Jagiellońskiego urządził szkołę nauki jazdy konnej – z niem. Reitschule – stąd używana o dziś nazwa placu „Rajszula”. Za kluczową datę w dziejach radomskiego zespołu koszarowego należy uznać 25 lutego 1817 r., kiedy to Komisja Województwa Sandomierskiego wezwała władze Radomia do podjęcia natychmiastowych działań zmierzających do zorganizowania koszar. Mieszkańcy miasta i wsi podmiejskich zobowiązali się przekazać na ten cel około 21600 zł. Efektem powziętych działań już wkrótce było powstanie na terenie dzisiejszego Placu Żołnierzy 72. PP (z Mauzoleum płk. D. Czachowskiego) budynków magazynowych i stajni. Obiekty zostały zaprojektowane w stylu klasycystycznym, solidnie wykonane i należycie utrzymywane. Od piaskowego koloru tynku budynków ta część koszar w późniejszym czasie nazwana została „żółtymi” – w przeciwieństwie do koszar „czerwonych” mieszczących się po przeciwnej stronie szosy warszawskiej (ich nazwa wzięła się od nieotynkowanych, ceglastych murów budynków). Warto przywołać relację Juliana Ursyna Niemcewicza, który goszcząc w Radomiu w 1820 r. pisał: Najpiękniejszą atoli ozdobą Radomia są stajnie artylerii konnej i szopy na działa. Są one tak gładko zbudowane, tak pięknie pomalowane, tak czysto utrzymane, ogrodzone, iż w miniaturze można by je postawić za serwis do wetów. Rok po odwiedzinach pisarza powstał projekt koszar w miejscu pomiędzy szosą warszawską, Potokiem Północnym, dzisiejszą ul. Chrobrego i Placem Jagiellońskim. Mieszkańcy Radomia do ich pobudowania zobowiązali się dołożyć kolejne 40 tys. zł, z nadzieją, że powstanie koszar w znacznym stopniu zlikwiduje uciążliwy obowiązek kwaterunku. Dalszy znaczny rozwój infrastruktury koszarowej nastąpił w drugiej połowie XIX w., po upadku powstania styczniowego. Carski zaborca doszedł do wniosku, że w mieście gubernialnym konieczne jest stałe rezydowanie dużej jednostki wojskowej, co da możliwość szybkiej reakcji na wypadek niepokojów społecznych. Tym sposobem w radomskich koszarach ulokował się (wkrótce po przegranej Wojnie Krymskiej) 26. Mohylewski Pułk Piechoty. Także w XX w. następował rozwój zasięgu i zabudowań koszar – między innymi w okresie międzywojennym powstało boisko piłkarskie Klubu Sportowego „Czarni”. Warto pamiętać, że położenie koszar de facto na półtora wieku zahamowało rozwój miasta w kierunku północnym (dopiero demilitaryzacja obszaru w połowie lat 50. XX w. i budowa Osiedla XV-Lecia zmieniły ten stan).

W dzieje koszar wplecionych jest wiele interesujących, choć nierzadko tragicznych wydarzeń, posiadających dziś swe pomniki. W latach 1863-1864 tuż za płotem koszar, nad brzegiem Potoku Północnego, Rosjanie urządzili miejsce straceń powstańców styczniowych (stracono i pochowano tu przynajmniej 46 powstańców). Miejsce ich kaźni upamiętnia kamień-pomnik znajdujący na tyłach II LO im. M. Konopnickiej oraz Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych stojący przy ul. Warszawskiej. W jednym z drewnianych budynków koszarowych Rosjanie jesienią 1863 r. wystawili na widok publiczny zwłoki płk. D. Czachowskiego. W 1916 r. rezydujący w koszarach Austriacy wybudowali pomnik memoriałowy w formie głazu z napisem informującym o rezydowaniu tu 93. PP cesarsko-królewskiej armii (niezachowany). Nocą z 1 na 2 listopada 1918 r. radomskie koszary zostały zdobyte przez Polaków „bez jednego wystrzału”, co dało początek Republice Radomskiej – pierwszej w Królestwie Polskim w pełni niezależnej reprezentacji władz lokalnych przed odzyskaniem niepodległości 11 listopada 1918 r. 19 sierpnia 1923 r. w koszarach – podczas uroczystości poświęcenia i wręczenia sztandaru 72 PP – gościł Prezydent RP Stanisław Wojciechowski. Z kolei 11 listopada 1933 r. w jednym z budynków koszarowych poświęcona została tablica pamiątkowa ku czci Józefa Piłsudskiego (patrona koszar) – niestety do dziś nie zachowana. Z radomskimi koszarami związana jest historia kapitana Jakuba Wajdy – ojca słynnego reżysera Andrzeja (Honorowego Obywatela Miasta Radomia), który służył w jednostce w latach 1935-1939 (zamordowany przez Rosjan w Katyniu). Znana jest historia szabli tego oficera, zakopanej przez jego syna we wrześniu 1939 r., a odkopanej w 1979 r. podczas budowy budynku NOT-u i oddanej Andrzejowi Wajdzie podczas odwiedzin rodzinnego domu w 2011 r., kiedy też powstała tablica pamiątkowa, poświęcona jego ojcu. W okresie okupacji Niemcy na terenie koszar urządzili przejściowy obóz jeniecki, gdzie przetrzymywano m.in. „kleeberczyków”. W drugiej połowie XX w. nastąpiła demilitaryzacja obszaru koszar. Większość budynków została wyburzona na początku XXI w. Na obszarze dawnych koszar powstał kompleks obiektów usługowo-handlowych i rekreacyjno-mieszkalnych (Galeria Słoneczna, Aguapark, Osiedle Słoneczne, park z amfiteatrem i Pasażem prof. L. Kołakowskiego, Radom Bussines Park).

Na terenie koszar na przestrzeni dziejów stacjonowały m.in.:

• 2. Kompania Lekka 1. Brygady Artylerii Pieszej (1815-1831);
• 5. Pułk Piechoty Liniowej (ok. 1825-1831);
• oddziały Korpusu Strzelców Celnych Województwa Sandomierskiego (1830-1831);
• 26. Mohylewski Pułk Piechoty (1856-1915);
• 1. Kompania 93. Pułku Piechoty Armii Austro-Węgierskiej (1915-1918);
• 2. Dywizjon 21. Pułku Artylerii Polowej (1918-1919);
• 2. Szwadron 11 Pułku Ułanów Legionowych (1919-1920);
• 28. Pułk Artylerii Polowej (1919-1922);
• 72. Pułk Piechoty im. płk. D. Czachowskiego (1922-1939);
• 2. Puk Artylerii Lekkiej (1945-1955).

Artystyczne konteksty obiektu: koszary wojskowe stały się tłem jednego z opowiadań Marcina Kępy.

Literatura, źródła:

Koszary wojskowe, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 139, 142.
W. M. Kowalik, Radomskie koszary, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2003, Nr 3, s. 14-21.
Wojsko w Radomiu od średniowiecza po czasy współczesne, pod red. D. Kupisza, Radom 2008.
M. Kępa, Śmierć przez nieostrożność, „Gazeta Wyborcza” 2016, nr 111, dod. „Magazyn Radomski”, s. 8.

Nazwa obiektu: Kamienica Deskurów

Inne zwyczajowe, potoczne nazwy obiektu: Dom Deskurów, Pałac Deskurów

Adres obiektu: Rynek 14/Grodzka 1/Rwańska 4

Czas powstania obiektu: 1824-1825 r.

Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: po 1830 r. – dobudowa skrzydła budynku od strony ul. Grodzkiej, Fary i ul. Rwańskiej; przełom XIX i XX w. – obniżenie dachu i połączenie go z dachem sąsiedniej kamienicy; 2017-2020 r. – kompleksowa rewaloryzacja „kwartału Deskurów”

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Andrzej Deskur (1776-1850)

Opis obiektu: Budynek jednopiętrowy, z użytkowym poddaszem, wybudowany w stylu klasycystycznym. Fasada frontowa (od Rynku) jest siedmioosiowa, z centralnie usytuowanym, płaskim ryzalitem z czterema pilastrami i żeliwnym balkonem na wysokości piętra. Podobny ryzalit znajduje się w elewacji budynku od strony ul. Grodzkiej, gdzie mieści się też brama wjazdowa na dziedziniec. Budynek wpisany jest do rejestru zabytków pod numerami 761 z 5 V 1972 r. oraz 418/A/90 z 14 II 1990 r. Wpis obejmuje zespół budynków, na który składa się Kamienica Deskurów z oficynami (Rynek 14/Grodzka 1/Rwańska 4) oraz tworząca z nią czworobok o wspólnym dziedzińcu Kamienica Czarneckich (Rynek 15/Rwańska 2), która została wybudowana w latach 1808–1811.

Historia obiektu: Kamienica wzniesiona została na zlecenie Andrzeja Deskura. Urodził się on w 1776 r. i był wnukiem Jean-Pierre’a de Descours, który przybył do Polski w połowie XVIII w.). W 1792 r. Andrzej Deskur wstąpił do wojska polskiego i brał udział w kampaniach lat 1792 i 1794 oraz wyprawach napoleońskich. Został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Wojskowego Polskiego i Legii Honorowej. Po zakończeniu kariery wojskowej zajął się działalnością gospodarczą oraz polityczną. Był jednym z największych posiadaczy ziemskich w guberni radomskiej – należały do niego: Goryń, Bartodzieje, Smogorzów, Żabianka, Pająków, dwa domy w Radomiu, a także dobra w guberni wołyńskiej i  kijowskiej. W latach 1830-31 był posłem na sejm. Nieruchomość, na której Andrzej Deskur wzniósł swój dom, w początkach XIX wieku zabudowana była dwoma domami drewnianymi z podcieniami, zwróconymi szczytami do Rynku. W drugiej dekadzie XIX w. na ich miejscu planowano wznieść nowy gmach ratusza, ale odstąpiono od tego pomysłu i plac nabył Andrzej Deskur. Pierwotnie jego nowo wymurowany dom składał się jedynie z kamienicy stojącej frontem do Rynku. Grafika z połowy XIX w. dowodzi, że budynek ten można śmiało nazwać miejskim pałacem. Po 1830 r. Deskurowie wykupili dalszy fragment działki, aż do placu farnego, i dobudowali skrzydło budynku od strony ul. Grodzkiej, kościoła i ul. Rwańskiej. Budynek, wraz z sąsiednią kamienicą Szymona Czarneckiego (Rynek 15 i Rwańska 2), stworzył czworobok zabudowy z wewnętrznym dziedzińcem (tzw. kwartał  Deskurów).

Kamienica Deskurów w swych dziejach pełniła wiele funkcji. W okresie zaborów kwaterowali tu carscy oficerowie najwyższych stopni, co pewnie wynikało z faktu, że dom był jednym z niewielu w mieście, który posiadał – według Rosjan – odpowiedni standard. Rezydował tu m.in. Naczelnik Wojenny Guberni Radomskiej ze swą kancelarią (w czasach powstania styczniowego za oknami kamienicy Deskura – na Rynku – ustawiona była szubienica, na której wieszano jej uczestników). Jak wynika z księgi ludności stałej, w latach 1858-1871 w Domu Deskura mieszkało 39 osób, w tym m.in. rodzina prawosławnego nauczyciela Jana Kondratowicza, prowadząca pensję dla dziewcząt Anna Płużańska, guwernantka Maria Kątkiewicz, Franciszek Heltzman, czeladnik Gustaw Załęski, były wojskowy Ignacy Pawlik, urzędnik Jan Stojanowski i Stanisław Zarzycki – lokaj. Dom Deskurów przez pewien czas należał także do bankiera Wagi, a przed 1884 r. prywatną pensję dla dziewcząt prowadziła tu Helena Ponińska. Mury domu Deskurów w drugiej połowie XIX w. kilkakrotnie gościły różnego rodzaju „wystawy starożytności, rzeźb i dzieł sztuki”. Pierwsza z nich odbyła się w 1873 r., następne – w latach 1883 i 1885. Dzięki zachowanemu katalogowi wystawy z 1883 r. wiadomo, że podczas niej pokazano m.in. 248 obrazów, wśród których znalazły się nie tylko dzieła Józefa Brandta, Jacka Malczewskiego i Apoloniusza Kędzierskiego, ale także wiele innych zabytków, często dość egzotycznego pochodzenia. W domu Deskurów w 1883 r. eksponowano np. „oponę zdobytą pod Wiedniem”, „miecz katowski” radomskiego magistratu, czy rzeźby bóstw japońskich.

Z Informatora miasta Radomia na lata 1933/34 wiadomo, że w tym czasie w budynku pracowali felczer Motek Frajdal i fryzjer Blank Rubin. Sklepy prowadzili: Korman (przybory krawieckie), Grinblat Szmul (przybory szewskie), Najman i Goldberg (skóry), Abramowicz Boruch (nabiał), Teodor Peters (masarnia), Cwajgert Jakób (szkło), Finkier Chaja (artykuły spożywcze), działał też magiel Michaliny Kwiek. Z kolei na początku 1945 r. w kamienicy Deskurów (od strony ul. Rwańskiej) swoje siedziby ulokowały Towarzystwo Przyjaciół Warszawy i Związek Warszawiaków w Radomiu. W 1947 r. od strony Rynku działały tu dwa zakłady szewskie, rzeźnik i fryzjer. Z kolei w latach 50. XX w. od strony ul. Grodzkiej znajdowały się pomieszczenia Państwowego Domu Dziecka Nr 1 (sypialnie, świetlica, kuchnia, jadalnia oraz mieszkania dla personelu).

W 2017 r., po uzyskaniu środków z Unii Europejskiej, rozpoczęła się przebudowa całego zespołu budynków w kwartale ulic między Rynkiem, Rwańską, Grodzką i kościołem farnym. Po remoncie kamienice mają tworzyć obiekt pełniący funkcje muzealne, edukacyjne oraz usługowo-biurowe. W budynku ma znaleźć siedzibę Instytut Miejski, którego zadaniem ma być organizacja wydarzeń kulturalnych i wystaw związanych z historią miasta.

Literatura, źródła:
W. Kalinowski, Zabudowa rynku radomskiego na przełomie XVIII i XIX wieku. W związku z odkryciem Jadwigi Jaworskiej widoku rynku radomskiego z roku 1808, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1969, T. VI, z.4, s. 60.
W. M. Kowalik, Z dziejów radomskich podwórców, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu” 2009, Nr 1-2, s. 33.
Dom Deskura Andrzeja, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 55-56.
P. Puton, Społeczna opieka nad zabytkami Radomia – zarys dziejów, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu” 2011, Nr 1-4, s. 30.

Nazwa obiektu: Kolegium Pijarów

Adres obiektu: Rynek 11

Czas powstania obiektu: XVII–XIX w.

Projektant obiektu: Antonio Solari

Zleceniodawca obiektu: X.X. Pijarzy, Komisja Województwa Sandomierskiego, Rząd Gubernialny Radomski

Opis obiektu: Kompleks murowanych jednopiętrowych budynków zajmujących południową część Rynku, z czterema skrzydłami kolegium: frontowe – wzdłuż Rynku, zachodnie – wzdłuż ul. Krakowskiej, południowe – wzdłuż ul. Wałowej (na murach miejskich), wschodnie – wzdłuż granicy z parcelą Rynek 12 (wybudowane w 1892 roku). Na dziedzińcu dawny kościół stykający się z tyłem skrzydła frontowego.

Historia obiektu: Pijarzy zostali sprowadzeni do Radomia około 1682 roku. Pierwotne zajmowali kilka domów w południowej pierzei Rynku. Już w 1684 roku uruchomili Kolegium – które mieściło się w trzech drewnianych domach w południowej pierzei Rynku. W 1737 roku rektorem radomskiego kolegium został ksiądz Antoni Konarski (brat Stanisława), dzięki jego inicjatywie wzniesiono zespół budynków według projektu Antoniego Solariego (wówczas wybudowano skrzydło przyrynkowe oraz skrzydło zachodnie). Dalszej rozbudowy dokonano już po rozbiorach, w XIX wieku – dobudowano wówczas nawę kościoła pw. św. Jana Kantego, a fasadę kolegium ozdobiono ryzalitem oraz portykiem kolumnowym w stylu toskańskim, stanowiącym dziś charakterystyczny element wystroju radomskiego Rynku. Kolegium Pijarów prowadziło szkoły na poziomie elementarnym i średnim – szkoła radomska słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Pod egidą ojców Pijarów szkoła działała do 1831 roku. Od 1833 roku funkcjonowała jako Gimnazjum Wojewódzkie w Radomiu, na podstawie Ustawy dla gimnazjów, szkół obwodowych i elementarnych czyli parafialnych w Królestwie Polskim z 1833 roku. W 1836 roku, po utworzeniu guberni radomskiej, zmieniło nazwę na Radomskie Gimnazjum Gubernialne. Na podstawie Ustawy gimnazjów i progimnazjów męskich w Królestwie dla ludności Polskiej z 1866 roku gimnazjum funkcjonowało jako Męskie Gimnazjum Klasyczne w Radomiu. Przymiotnik “klasyczne” zniknął z nazwy gimnazjum w 1873 roku, co było następstwem zniesienia odrębności szkolnictwa polskiego przez cara Aleksandra II w 1872 roku. Od tej chwili gimnazja podlegały przepisom ustawy o szkolnictwie rosyjskim z 30 lipca 1871 roku. Koniec działalności Gimnazjum Męskiego w Radomiu przypada na lata I wojny światowej. Personel szkoły i dokumentacja ewakuowane były w lipcu 1914 roku do miasta Kinieszma. Tam do 1918 roku szkołą kontynuowała działalność używając nazwy Radomskie Męskie Gimnazjum. W radomskim gimnazjum uczyło oraz ukończyło je wiele wybitnych osobistości, są wśród nich: ks. Franciszek Siarczyński, autor opisu powiatu radomskiego i pierwszy dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, Józef Gacki, autor książek o Puszczy Kozienickiej, Stanisław i Kazimierz Kelles-Krauzowie, Karol Potkański, wybitni działacze socjalistyczni i wielu innych. W czasie I wojny światowej budynki popijarskie zajęły władze austriackie. W okresie II RP w budynku przez jakiś czas miała siedzibę Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, następnie siedzibę znalazło tu Gimnazjum im. T. Chałubińskiego, które z przerwą wojenną zajmowało gmach do roku 1972 roku. Po II wojnie światowej obok Liceum im. Chałubińskiego przystań w budynkach popijarskich znalazło także Liceum im. J. Kochanowskiego (lata 1945–1956). Decyzją władz wojewódzkich w 1976 roku gmach popijarski został przekazany na siedzibę Muzeum Okręgowego. Remont prowadzony był przez wiele lat – poszczególne działy muzeum były przenoszone sukcesywnie (jako pierwszy – Dział Archeologii). Ostatecznie Muzeum przeprowadziło się tu  w 1990 roku. Placówka w 1998 roku zmieniła nazwę z Muzeum Okręgowego na Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Jego zbiory obejmują ponad 30 tysięcy eksponatów z następujących dziedzin: archeologii, malarstwa, grafiki, numizmatyki, falerystyki, medalierstwa, sfragistyki, militariów, historii Radomia, rzemiosła artystycznego, sztuki nieprofesjonalnej, etnografii pozaeuropejskiej, przyrody.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.

Cz. Zwolski, Radom i region radomski, Radom 2003.

Nazwa obiektu: Biurowiec Zakładów Energetycznych Okręgu Wschodniego

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 75

Czas powstania obiektu: 1950-1958 r.

Projektant obiektu: S. Bieńkowski

Zleceniodawca obiektu: Zakłady Energetyczne Okręgu Wschodniego w Radomiu

Opis obiektu: Budynek zajmuje narożną parcelę u zbiegu ulic: Żeromskiego i 25 Czerwca, jest to monumentalny socrealistyczny, 5-cio kondygnacyjny biurowiec o zróżnicowanej bryle, zwieńczony attyką.

Historia obiektu: Według założeń architektura socrealistyczna miała wyrażać siłę i potęgę państwa, a nie piękno czy elegancję. Architektura socrealistyczna była przewidziana jako styl państwowy ZSRR, a po II wojnie światowej styl ten stał się oficjalnym w państwach satelickich. Budynki cechuje monumentalne przeskalowanie, symetria, oraz stosowanie wielu rozmaitych elementów zdobniczych: attyki, kolumnady, pilastry wysokie partery nadają bryle charakter monumentalności. Architektura socrealizmu miała być socjalistyczna w treści i narodowa w formie. Jednym z przykładów jest warszawski Pałac Kultury i Nauki, który inspirowany był krakowskimi Sukiennicami i chełmińskim ratuszem, natomiast fasadę zdobią rzeźby robotników i chłopów. Radomska siedziba ZEOW jest najjaskrawszym przykładem architektury socrealistycznej w Radomiu swoim stylem przypomina budynki warszawskiego MDM czy Nowej Huty. Zjednoczenie Energetyczne Okręgu Wschodniego w Radomiu powstało 1 lipca 1952 roku. Obejmowało swoim zasięgiem tereny trzech dużych ówczesnych województw: kieleckiego, lubelskiego i rzeszowskiego. ZEOW grupowało całość elektroenergetyki: sieci, stacje, rozdzielnie, elektrownie, elektrociepłownie, na wspomnianym obszarze trzech województw. Największą inwestycją zrealizowaną przez ZEOW była budowa Elektrowni Solina, o łącznej mocy 137 MW, którą oddano do użytku w 1968 roku. ZEOW zostało zlikwidowane w latach 80. XX w. Budynek został wpisany do rejestru zabytków w 1985 roku jako najmłodszy „zabytek” w Radomiu Obecnie w biurowcu ma swe siedziby wiele firm i instytucji, ale dalej służy też energetykom.

Nazwa obiektu: Kamienica przy ul. Piłsudskiego 2

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 2 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki) róg z ul. Romualda Traugutta 40 (dawną Długą)

Czas powstania obiektu: 1911 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: nieznany

Opis obiektu: Budynek wpisany do rejestru zabytków pod nr 497/A/91 z dnia 06.11.1991 r. Jedna z bardziej pokaźnych i ciekawych kamienic o detalu wpisującym się w uproszczoną, zamkniętą w geometryzujące ramy – secesję. Kamienica udanie obrazuje powolne odchodzenie od form historyzujących, poprzez ich uproszczenie i ograniczenie, wykazując tym samym tendencje zwiastujące nową epokę modernizmu. Rozłożysty budynek ulokowany został przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Traugutta; elewacje formalnie dzielą się na trzy zasadnicze części: od ul. Piłsudskiego, od ul. Traugutta oraz część z zaoblonym narożnikiem (przeciągniętą wzdłuż ul. Traugutta). Każda z nich cechuje się charakterystycznym dla siebie detalem, jednak całość jest spójna, harmonijna o takim samym rytmie. Część narożna pomimo, że zaoblenie „przesunięte” zostało w stronę północną, wciąż zachowuje zasadę symetrii, którą podkreślają zamknięte łukowo (odcinkowo) attyki; „środkowa” (od Traugutta) ozdobiona została kartuszem ujętymi po bokach ornamentem roślinnym, natomiast boczne – z ustawionym na cokole koszem z kwiatami (słonecznikami i różami), z wiciami roślinnymi w tle. Najbardziej „niezależna” część elewacji, znajduje się od ul. Traugutta; jej ryzality w obrębie pięter zyskały ciekawe, rzadko spotykane opracowanie faktury tynku w formie poziomych linii, bruzd. Nad przejazdem bramnym umieszczono datę „1911”, najprawdopodobniej upamiętniającą datę zakończenia budowy obiektu.

Historia obiektu: Budynek został wzniesiony najprawdopodobniej w 1911 r., co sugeruje data umieszczona nad bramą wjazdową na podwórze. Obiekt był miejscem narodzin tzw. „Komitetu Pięciu”, utworzonego w nocy z 1 na 2 listopada 1918 r. z inicjatywy Polskiej Partii Socjalistycznej, w celu przejęcia władzy w Radomiu z rąk austriackich. W tę noc w mieszkaniu adwokata Jana Wigury ukonstytuowało się gremium, które podjęło działania w celu utworzenia niezależnej „Republiki Radomskiej. Tym samym Radomianie odzyskali wolność, już 2 listopada 1918 r., jako pierwsi w Królestwie Polskim. Przez cały tydzień, aż do 11 listopada utrzymywali kontrolę na urzędami, koleją i zaczęli nawet tworzyć własne oddziały zbrojne, tzw. Szwadron Radomski. 9 listopada 1918 r. Komitet podporządkował się lubelskiemu Tymczasowemu Rządowi Ludowemu Republiki Radomskiej, a kilka dni później –  Józefowi Piłsudskiemu.

Literatura, źródła:

I. Popławska, S. Witkowski, Rozwój przestrzenny i zabudowa, w: Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, 1985, s. 118-125.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 135.
I. Popławska, Architektura z lat 1885-1918, w: Urbanistyka i architektura Radomia, red. W. Kalinowski, 1979, s. 173.
http://radom.wyborcza.pl/radom/7,48201,22594609,republika-radomska-pierwsi-odzyskalismy-wolnosc.html

Nazwa obiektu: Kamienica modernistyczna

Adres obiektu: Plac Konstytucji 3 Maja 6

Czas powstania: 1938 r.

Projektant obiektu: Kazimierz Prokulski

Zleceniodawca obiektu: Bolesława Wrońska

Opis obiektu: Budynek jest świetnym przykładem architektury modernizmu, realizowanej w Radomiu w latach 30. XX w. Wyróżnia się reprezentacyjną fasadą, charakterystyczną formą, detalem architektonicznym oraz nowatorskimi rozwiązaniami komunikacyjnymi i dekoracyjnymi. Kamienica została wzniesiona w technologii tradycyjnej, murowana z cegły i otynkowana, na planie zbliżonym do prostokąta z bocznymi ryzalitami w elewacji frontowej oraz środkowym ryzalitem o zaokrąglonych  narożach w elewacji tylnej. Budynek posiada 5 kondygnacji. Boczne ryzality zwieńczone są balkonami. Fasada ma symetryczny układ. Centralnie na parterze znajdują się 4 kolumny w formie gładkich słupów, z kanelowanymi, wąskimi kapitelami. W wyższych kondygnacjach występują pilastry. Na 2 i 3 kondygnacji w części środkowej usytuowane są loggie balkonowe. W 4 kondygnacji na osi środkowej znajduje się półokrągły balkon. Pod gzymsem biegnie fryz kostkowy. W dolnych kondygnacjach elewacji frontowej występuje boniowanie. Ryzality zakończone są otwartymi tarasami. Ryzalit środkowy w elewacji tylnej został zwieńczony schodkowo. W obrębie  trzech kondygnacji występują długie balkony o zaokrąglonych bokach. W prawym ryzalicie, na skrajnej osi znajduje się przejazd bramny. Wykonano stropy Kleina nad piwnicą oraz drewniane między kondygnacjami. Wewnątrz mieści się klatka schodowa z żelbetowymi schodami o wyłożonych lastrykiem stopniach z ażurową balustradą, lastrykowe dekoracyjne parapety okienne, okładzina marmurowa na ścianach, drzwi – dwuskrzydłowe, przeszklone, oryginalne w stylistyce modernistycznej. Po obu stronach w tylnej części budynku przed 1945 r. funkcjonowały windy: towarowa i osobowa. Budynek został wpisany do rejestru zabytków nr dec. 175/2013 z dnia 05.03.2013 r.

Historia obiektu: Przedmiotowy budynek został wzniesiony w latach 30. XX w. (ukończony w 1938 r.) wg projektu znanego architekta radomskiego Kazimierza Prokulskiego na zlecenie właścicielki posesji dr Bolesławy Wrońskiej. Początkowo był użytkowany jako dom czynszowy. W czasie II wojny światowej funkcjonował jako hotel „Świt”. W 1946 r. dokonano przebudowy w zakresie m.in. wykonania dachu nad tarasami ryzalitów bocznych, według projektu inż. architekta Z. Bułakowskiego. W ciągu lat szyby na windy zostały przekształcone na pomieszczenia gospodarcze. W 2011 r. zostały przeprowadzone prace  remontowe elewacji budynku.

Literatura, źródła:

M. Lipko, Modernistyczna architektura Radomia okresu międzywojennego, Kraków 2011 (praca dyplomowa w Instytucie Historii Architektury i Konserwacji Zabytków na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej).

Nazwa obiektu: Budynek Poczty

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 5 (dawna Warszawska)

Czas powstania obiektu: około 1825-1866 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1866 r., 1881 r.

Projektant obiektu: Alfred Dickenstein

Zleceniodawca obiektu: Ignacy Podymowicz

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod Nr 365/A/87 z dnia 03.12.1987 r. Urząd Pocztowy w Radomiu nr 9 zajmuje dwa, powiązane funkcjonalnie ze sobą budynki, o autonomicznych elewacjach utrzymanych w stylistyce klasycyzującej. Część południowo-zachodnia, dwupiętrowa, 7-osiowa, z jednoosiową dobudówką od zachodu. W zdobionym boniowaniem parterze, oś środkową zaakcentowano zabudowanym przedsionkiem, będącym podstawą tarasu na piętrze. Otwory okienne oddzielone są od siebie pilastrami w wielkim porządku (czyli przechodzącymi przez dwie kondygnacje). Okna piętra obramione zostały opaskami i zwieńczone trójkątnymi naczółkami, przerwanymi kartuszem ze znakiem rozpoznawczym – logiem firmowym Poczty Polskiej – trąbką. Niższe i skromniejsze okna drugiego piętra udekorowane zostały jedynie profilowaną opaską. Część północno-wschodnia, piętrowa, o wysokich kondygnacjach, które dorównują wysokości trzem kondygnacjom części sąsiedniej; obie podzielone na trzy główne osie, z których każda ujęta została parą pilastrów (jońskich w parterze i korynckich na piętrze) oraz wzbogacona pilastrem na skraju elewacji. Otwory parteru zamknięte łukiem, w osi środkowej – zdwojone, ujęte opaskami. Oś środkową piętra zajmuje balkon z tralkową balustradą, ze wspornikami z trąbką pocztową; drzwi balkonowe i wąskie okna w boku ujęte zostały jednym rozbudowanym obramieniem nawiązującym do antycznych portali: z półkolumnami, łukiem nad drzwiami i kartuszami z logiem nad oknami. Okna na osiach bocznych piętra z opaskami i naczółkiem odcinkowym, strefa podokienna z dekoracją tralkową. Całość zwieńczona gładkim fryzem i gzymsem koronującym. Obiekt ten jest jednym z niewielu przykładów budynku świeckiego w Radomiu, którego funkcja (pierwotna i obecna!) zostały zaakcentowane w jego dekoracji.

Historia obiektu: Radomska poczta już przed 1795 r. posiadała zespół drewnianych budynków, które obejmowały pomieszczenia dla dyrekcji, pocztmistrza, stajnie dla koni oraz wozownię i stację dyliżansów. Ok. 1825 r. Ignacy Podymowicz wzniósł w pobliżu starych zabudowań, murowany budynek klasycystyczny według projektu Alfreda Dickensteina. Po 1866 r. wzniesiono obok drugi budynek, z którym pierwszy został połączony oraz zabudowę pomocniczą (stajnie, wozownie, stację dyliżansów). Pocztę przebudowano w 1881 r. Budynki mieściły od 1844 r. Gubernialny Kantor Pocztowy, który w 1884 r. łącząc z zarządem poczt i telegrafów, przekształcono w Kantor Pocztowo-Telegraficzny II klasy (należący do Warszawskiego Okręgu Pocztowo-Telegraficznego). Od początku 1918 r. siedziba Polskiego Urzędu Pocztowego, która w międzywojniu podlegała Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Lublinie. Po wyzwoleniu Radomia pierwszy urząd pocztowy uruchomiono dn. 22.01.1945 r.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 225.
Wykonanie robót budowlanych i aranżacji wnętrza placówki Banku Pocztowego w budynku Urzędu Poczty nr 9 w Radomiu, proj. Bartłomiej Madejowski, 2015, WUOZ w Radomiu.

Nazwa obiektu: Rogatka Warszawska

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Galeria Rogatka

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 20

Czas powstania obiektu: 1834 r.

Projektant obiektu: Stefan Baliński

Zleceniodawca obiektu: Władze miejskie

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 243/A/84 z 19.03.1984 r. Jest to niewielki, uroczy budynek o prostej bryle zlokalizowany przy skrzyżowaniu ulic Malczewskiego i Kelles-Kruza. Parterowa rogatka z trójarkadowym podcieniem we froncie, przykryta została dachem czterospadowym. Elewacje boczne kontynuują rytm arkadowania podcieni w formie blend z oknem o półkolistym wykroju. Arkadowe blendy wprowadzono także w elewacji tylnej. Łuki arkad osadzono na gzymsie i otoczono opaską z kluczem. Całość wieńczy prosty fryz i gzyms z prostymi konsolami.

Historia obiektu: W XIX wieku rozwój przemysłu i intensywny napływ ludności do miast wymusił rozbiórkę ograniczających je murów, celem umożliwienia dalszej rozbudowy urbanistycznej. W granice miasta włączano dawne przedmieścia, które w przypadku Radomia otoczono okopem i wałem, co miało na celu ułatwienie pobierania i egzekwowania opłat w rogatkach miejskich. Powstanie rogatek miejskich, lub jak częściej je zwano – domków rogatkowych i celbud, nakazała Komisja Rządowa. Rogatki spełniały funkcje ochronne, kontrolne, podatkowe, czyli podobne jak dawne bramy miejskie. Ze względu na istotne funkcje jakie pełniły, projektowane bywały często przez znanych architektów, a ich forma odzwierciedlała rangę miasta. Budynki te stawiano według wysłanych wzorów – jako budki wartownicze ze szlabanami. Najczęściej były to dwa budynki, z których jeden stanowił siedzibę policyjnego dozorcy, często odwach, oraz areszt; drugi budynek, zwykle drewniany, zwany celbudą, zajmował poborca podatkowy. Pierwsza radomska rogatka miejska została wybudowana w 1820 r. przez cieślę Andrzeja Brandmüllera przy trakcie warszawskim i najprawdopodobniej służyła jako pierwowzór budownictwa rogatkowego w Radomiu. Był to obiekt drewniany, z podcieniem na kolumnach koloru „kanarkowego”. W 1827 r. przystąpiono do budowy rogatek murowanych, których głównym projektantem został Stefan Baliński, asesor budowniczy woj. sandomierskiego, uczeń Antonio Corazziego. Pierwsza z nich w 1834 r. zastąpiła drewnianą rogatkę przy trakcie warszawskim, jednak już w 1839 r. wymagała prac remontowych. W latach 1971-72 dzięki zaangażowaniu Klubu Miłośników Radomia i Ziemi Radomskiej, a w szczególności majora Michała „Brzęka” Osińskiego, rogatkę odrestaurowano i zaadaptowano na punkt informacji turystycznej i biuro podróży; do niedawna budynek służył jako Galeria Katedry Sztuki Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego im. K. Pułaskiego (dawniej Politechniki Radomskiej), obecnie czeka na nową funkcję.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 278.
W.M. Kowalik, Rogatki miasta Radomia, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2005, nr 1, s. 39-45.

Nazwa obiektu: Rogatka Lubelska

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Łaźnia

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 56

Czas powstania obiektu: 1829 r.

Ważniejsze przebudowy obiektu: 1855 r. – przekształcenie wnętrza w wyniku dzierżawy dla potrzeb mieszkaniowych; 1922 r. – włączenie budynku do kompleksu budującej się łaźni miejskiej; 1930 r. – modernizacja wnętrz i instalacji w łaźni; lata 80. XX w. – przebudowa na potrzeby Klubu Środowisk Twórczych “Łaźnia”.

Projektant obiektu: Stefan Baliński / Henryk Marconi

Zleceniodawca obiektu: władze miejskie

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 213/A/83 z 30.05.1983 r. Budynek ulokowany jest przy skrzyżowaniu ulic Żeromskiego i Słowackiego, w bezpośrednim sąsiedztwie parku im. Tadeusza Kościuszki. Budynek składa się z kilku zestawionych ze sobą brył. Część główną wzniesiono w systemie bazylikowym, czyli o piętrowym korpusie (w kształcie litery T) ujętym po bokach parterowymi „nawami”, za którymi dostawiono symetrycznie parę, niższych pomieszczeń. Front (czyli elewację północną) przyozdobiono trójarkadowym portykiem oraz schodkową attyką, a część tylną zakończono półkolistym aneksem, do którego nawiązuje znajdująca się wyżej rotunda zwieńczona kopułą. Oryginalny charakter obiektu wynika z ciekawego zestawienia brył, zastosowania różnego wykroju otworów okiennych, oraz uproszczonego detalu architektonicznego ograniczającego się do boniowania parteru i gzymsów.

Historia obiektu: W latach 20. XIX w. w wyniku odgórnych rozporządzeń Komisji Rządowej oraz planu regulacyjnego Radomia, zaszła konieczność budowy rogatek miejskich. W roku 1827 r. podjęto się prac zmierzających do budowy murowanych rogatek przy trakcie lubelskim, warszawskim, szydłowieckim, z zastrzeżeniem, że powinny być tanie w realizacji. Rogatki lubelska i warszawska zostały zaprojektowane przez Stefana Balińskiego z poprawkami naniesionymi przez Henryka Marconiego. Zakres poprawek nie jest znany, tak wiec autorstwo rogatki lubelskiej nie jest jednoznacznie wyjaśnione. Z opisów rogatki z 1847 r. wiadomo, że neoklasycystyczny obiekt różnił się od obecnego, był mniejszy i kryty dachem dwuspadowym z gontem. W 1855 roku z budynku wyprowadzono straż skarbową, i zwolnione miejsce miasto postanowiło wydzierżawić na mieszkania prywatne. W 1920 r. Ministerstwo zdrowia nakazało w Radomiu wybudować łaźnię miejską, toteż w 1922 r. władze miejskie podjęły się przebudowy obiektu, wciągając rogatkę w układ przestrzenny przyszłej łaźni. Dnia 26.12.1926 r. łaźnię otwarto. W latach 1930-1932 przeprowadzono modernizację wewnątrz budynku. W latach 80. XX w. przeprowadzono modernizację budynku, lokując tu Klub Środowisk Twórczych “Łaźnia” (inauguracja działalności odbyła się  27 czerwca 1987 r.). W 2018 r. udało się pozyskać dofinansowanie Mazowieckiego Konserwatora Zabytków oraz z budżetu miasta Radomia na remont zabytku.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 278.
W.M. Kowalik, Rogatki miasta Radomia, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2005, nr 1, s. 39-45.
Badania architektoniczno-konserwatorskie budynku dawnej Łaźni w Radomiu. Radom ul. Żeromskiego 56, oprac. mgr inż. arch. Ryszard Kański, Grażyna Krok, Izabella Mosańska, 1983 r.