Posts in category: Budynki

Nazwa obiektu: Budynek Stacji Pomp Wodociągu Miejskiego

Adres obiektu: ul. 25 Czerwca 70 (dawna Wysoka, 1-go Maja)

Czas powstania: 1926-28 r.

Projektant obiektu: Feliks Michalski (1879-1946)

Zleceniodawca obiektu: Władze Miasta Radomia

Opis obiektu: Jest to obiekt wybudowany z cegły i otynkowany, założony na planie prostokąta z płytkimi ryzalitami od wschodu i zachodu. Posiada horyzontalną bryłę oraz reprezentacyjną, symetryczną, fasadę zwieńczoną schodkowo. Symetryczne opracowanie elewacji podkreśla układ otworów okiennych, głównie wysokich arkadowych oraz dopasowany detal w formie prostych zworników, gzymsów i portali. Obiekt ten jest pierwszym budynkiem w Radomiu, wybudowanym w stylistyce modernizmu. Na elewacji frontowej widnieje przedwojenny napis: „STACIA POMP / WODOCIĄGV MIEISKIEGO”. W hali filtrów zachowały się spiralne schody z balustradą, suwnica, posadzka przedwojenna, a w części biurowej klatka schodowa. Ogrodzenie wykonane w latach 1926-1928 składa się z przęseł żeliwnych oraz wymurowanych i otynkowanych słupów. Budynek został wpisany do rejestru zabytków pod nr A-1091 z dnia 20.08.2012 r.

Historia obiektu: W 1924 r. władze Radomia podjęły decyzję o budowie sieci wodno-kanalizacyjnej. Magistrat miasta Radomia zawarł umowę z amerykańskim Towarzystwem „Ulen&Company” na wykonanie inwestycji komunalnych za pośrednictwem Banku Gospodarstwa Krajowego, z pożyczki zaciągniętej w tejże firmie w wysokości 2 mln 571 tys. dolarów. Budowa trwała w latach 1925-1928. Powstały ujęcia głębinowe, stacja wodociągowa, wieża ciśnień, sieci rozdzielcze. Całą infrastrukturą zarządzało Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji. W trakcie robót inwestycyjnych pracowało ok. 1000 pracowników, co zasadniczo wpłynęło na spadek bezrobocia w przedwojennym Radomiu. Z tego okresu zachowały się dwa cenne obiekty: stacja pomp Wodociągu Miejskiego oraz wieża ciśnień. Budynek Stacji Pomp Wodociągu Miejskiego został wzniesiony wg projektu architekta Feliksa Michalskiego absolwenta Politechniki w Monachium, członka SARP, Stowarzyszenia Techników i Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Jego ważniejszymi realizacjami były: dom urzędników Banku Polskiego w Katowicach szpital powiatowy w Płońsku, kasyno w Otwocku, zakład kąpielowy w Zgierzu, kościoły w Piątnicy, Jedwabnem, Kostopolu na Wołyniu, projekt gmachu Polskich Kolei Państwowych w Lublinie. Zaprojektował też wiadukt mostu Poniatowskiego (wspólnie z A. Nieniewskim i K. Kirstem).

Literatura, źródła:

M. Lipko, Modernistyczna architektura Radomia okresu międzywojennego, Kraków 2011 (praca dyplomowa w Instytucie Historii Architektury i Konserwacji Zabytków na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej)
Z. Wilczyński, Wodociągi i Kanalizacja Miasta Radomia 1927-1977, Radom 1977.

Nazwa obiektu: Wieża ciśnień na Glinicach

Adres obiektu: ul. Juliusza Słowackiego 104

Czas powstania obiektu: 1926-1927 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 2009-2011 r. – przebudowa wnętrza obiektu na cele biurowe

Projektant obiektu: Feliks Michalski (1879–1946)

Zleceniodawca obiektu: Magistrat miasta Radomia

Opis obiektu:  Jest to obiekt wpisany do rejestru zabytków, nr 431/A/90 z dnia 25.05.1990 r. Ukształtowany został jako masywna, okrągła w planie (średnica 12 m) baszta osiągająca wysokość 28 m. W dolnej części posiada wydatne boniowanie oraz nieco wysunięty portal drzwi wejściowych, nakryty płaskim trójkątnym tympanonem. Zasadnicza część wieży ozdobiona jest płytkimi bruzdami – pierścieniami oraz (od czasu remontu z XXI w.) symetrycznie rozłożonymi otworami okiennymi, zabezpieczonymi z zewnątrz ozdobnymi balustradami z barwionych szyb. W górnej części widzimy gzyms kostkowy, który podtrzymuje niewielkie poszerzenie obwodu obiektu, nakryte daszkiem ceramicznym. Wyżej znajduje się najwyższa kondygnacja z kilkoma oknami oraz ślepą balustradą tralkową, zasłaniającą taras widokowy. Do obiektu wiedzie ozdobna brama z kutymi skrzydłami, na których szczycie umieszczony jest uproszczony herb Radomia. Obok wieży znajduje się także parterowy budynek – dawniej domek dozorcy.

Historia obiektu: Znajdująca się na Glinicach wieża ciśnień to część wybudowanego w latach 20. XX w., z pożyczki amerykańskiego towarzystwa „Ulen & Company”, miejskiego systemu wodociągowego. Wieża ulokowana została w jednym z najwyższych punktów miasta i zasilana ze stacji pomp przy ul. Filtrowej. Pozwalała na utrzymanie stałego ciśnienia wody dostarczanej mieszkańcom miasta. Mieściło się w jej wnętrzu 1570 m³ wody. Obudowany murami wieży zbiornik zainstalowany został przez firmę „W. Fitzner i K. Gamper Sosnowiec”.Budynek jest dziełem uznanego warszawskiego architekta Feliksa Michalskiego, absolwenta politechniki monachijskiej, który nadał obiektowi klasycyzujący wystrój zewnętrzny o dość oszczędnym detalu, zwiastującym już modernizm. Swoją funkcję radomska wieża ciśnień – charakterystyczny element pejzażu Glinic – pełniła do 1983 r. Przez blisko dwie dekady budynek stał nieużytkowany. Na początku XXI w. wieża przeszła na własność firmy „Interfach”. W latach 2009-2011 przeprowadzony został kompleksowy remont obiektu i adaptacja jego wnętrz na potrzeby biurowe. Główne zmiany dotyczyły usunięcia z wnętrza zbiornika wodnego oraz towarzyszących mu instalacji. Puste wnętrze wieży podzielone zostało na siedem nowych kondygnacji o niezależnej od zabytkowych murów konstrukcji. Poszerzono istniejące okna i wybito nowe otwory okienne, wstawiono również windę. Wyzwaniem w czasie prac adaptacyjnych było podniesienie komfortu termicznego obiektu. Choć wieża ma grube ceglane mury nie spełniały one obecnych norm cieplnych. Termomodernizacja od zewnątrz nie wchodziła w grę – ze względu na boniowanie elewacji, jak i brak zgody konserwatora zabytków. Możliwe było jedynie ocieplenie od środka przy zastosowaniu specjalistycznych mineralnych płyty Multipor. Efektem prac modernizacyjnych jest niewielki, klimatyczny biurowiec o powierzchni 670 m² – jeden z pierwszych loftów w Radomiu.

Artystyczne konteksty obiektu: Wnętrza świeżo wyremontowanego obiektu mogli podziwiać radomianie podczas organizowanej przez Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” imprezy „Anima Urbis – Dusza Miasta”, czyli nocnej wędrówki po mieście w poszukiwaniu inspirujących miejsc na mapie Radomia. Wejście na wieżę miało miejsce dokładnie o północy z 22 na 23 czerwca 2013 r., w piękną księżycową i prawie najkrótszą noc w roku.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 287.

Nazwa obiektu: Zakłady Przemysłu Tytoniowego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: “Tytoniówka”

Adres obiektu: ul. Tytoniowa 2/6 (dawniej Marywilska)

Czas powstania obiektu: 1928-1929 r.

Projektant obiektu: Stefan Szyller (1857-1933)

Zleceniodawca obiektu: Polski Monopol Tytoniowy

Opis obiektu: Jest to budynek żelbetowy o konstrukcji szkieletowej, wybudowany w kształcie litery “E” (podłużne skrzydło tylne i trzy prostopadłe do niego skrzydła od frontu budynku). W środkowym skrzydle frontowym ulokowane jest główne wejście do zakładu. Budynek jest czterokondygnacyjny, z podpiwniczniem i użytkowym poddaszem. Wnętrza obiektu są jednoprzestrzenne, ze stropami wspartymi na dwóch rzędach kolumn-podpór. Elewacja budynku obecnie otynkowana i pomalowana w sposób imitujący pierwotny wystrój architektoniczny. Szczyt środkowego skrzydła od frontu zdobi godło Polski (takie samo znajduje się także po przeciwnej stronie budynku). Dachy budynku są dwuspadowe, płaskie.

Historia obiektu: Korzenie radmskiej “Tytoniówki” sięgają początku lat 20. XX w., kiedy to na mocy ustawy o monopolu tytoniowym powołano w mieście Wytwórnię Papierosów. Fabryka pierwotnie mieściła się w obiektach dawnego rosyjskiego monopolu spirytusowego przy ul. Nowy Świat 5. Radomski zakład uruchomiono dokładnie 7 grudnia 1923 r. Początkowa niewielka działalność zakładu nabrała nowej jakości wraz z decyzją Polskiego Monopolu Tytoniowego o lokalizacji w Radomiu dużego obiektu “fabrykacyjno-magazynowego”. Budynki zakładu – tak jak wszytkie inne tej branży w Polsce – zaprojektował wybitny architekt Stefan Szyller. Nadał on obiektowi charakterystyczny dla epoki, modernistyczny kształt oraz wygląd elewacji, która składała się z “surowego” żelbetowego szkieletu, który wypełniały ściany z czerwonej cegły, ze specjalną rombową dekoracją z przepalonych cegieł. Pierwotny kształt budynku (litera “E”) został w późniejszych latach zatracony poprzez zabudowę przestrzeni pomiędzy trzema prostopadłymi szkrzydłami od frontu. Obecnie nie ma też śladu po eleganckiej, szyllerowskiej elewacji, która zniknęła pod styropanem i tynkiem. Zamurowano też dużą część okien budynku. Ciekawostką jest fakt, że godło Polski znajdujące się we froncie fabryki szczęśliwie przetrwało okres okupacji Niemieckiej i dopiero komuniści pozbawili orła korony. Po II wojnie światowej radomska fabryka papierosów działała jako przedsiębiorstwo państwowe. W latach 60. XX w. nastąpiła zmiana nazwy firmy na Zakłady Przemysłu Tytoniowego w Radomiu. Działalność firmy obejmowała: produkcję i handel wyrobami tytoniowymi, produkcję tytoniu przemysłowego, kontraktację i skup liści tytoniowych, doświadczalną uprawę tytoniu, obrót z zagranicą, produkcję części zamiennych do maszyn produkcyjnych. Z tego czasu pochodzą sztandarowe produkty zakładu – papierosy “Sporty”, “Klubowe”, “Radomskie”, czy “Ekstra mocne”. Istotne zmiany w działalności “Tytoniówki” zaszły już w III RP.  W 1995 r., w wyniku procesu prywatyzacji, partnerem strategicznym ZPTR S.A. został francuski koncern tytoniowy Seita. Uruchomiono wówczas program modernizacji maszyn produkujących i pakujących i wprowadzono nowy system pracy. W 2000 roku ZPTR S.A. zmieniły nazwę na Altadis Polska S.A. i weszły w strukturę Grupy Altadis, co umożliwiło korzystanie z doświadczenia na rynku globalnym i wprowadzenie na ten rynek polskiej produkcji. Cały czas przeprowadzano modernizację zakładu. W 2008 r. Grupa Altadis została przejęta przez Imperial Tobacco Group. Zakład w Radomiu pod nową nazwą Imperial Tobacco Polska Manufacturing S.A. stał się częścią międzynarodowej Grupy Imperial Tobacco, produkującej wyroby tytoniowe. Produkty z radomskiej fabryki trafiają na rynek krajowy i rynki międzynarodowe. Są to głównie papierosy, ale także krajanka tytoniowa i sztabki filtrowe. Do głównych marek produkowanych w zakładzie należą: Brilliant, Gauloises Gitanes, Route 66, West, News, Bastos, Reval. Radomska “Tytoniówka” jest więc jednym z nielicznych zakładów w Radomiu, który obronną ręką przeszedł przez zmainy ustrojowe w Polsce i obecnie jest jednym z największych pracodawców w mieście – zatrudnia około pół tysiąca osób.

Literatura, źródła:

I. Kaczmarska, Szlak architektoniczny Stefana Szyllera. Prace na ziemi radomskiej, Radom 2015, s. 80-95.

Nazwa obiektu: Spółdzielczy Dom Handlowy “SEZAM”

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 42

Czas powstania obiektu: 16.04.1966 r. – oddany do użytku

Projektant obiektu: arch. Grzegorz Bauer, wnętrza zaprojektował Maciej Paterkowski

Zleceniodawca obiektu: PSS “Społem” w Radomiu

Opis obiektu: Jest to trzy kondygnacyjny budynek handlowy z przeszkloną elewacją od strony ulic: Żeromskiego i Moniuszki, wyłamujący się z pierzejowej linii zabudowy ulic Żeromskiego i Moniuszki, dzięki czemu przed budynkiem powstał niewielki plac. Przedłużenie jednej ze ścian obiektu, zachodzące na ślepą ścianę kamienicy z ul. Żeromskiego posiada dekorację w postaci geometrycznych klocków piaskowca z motywem wklęsłych i wypukłych trójkątów.

Historia obiektu: budynek Spółdzielczego Domu Handlowego został wybudowany na niezabudowanej narożnej działce u zbiegu obecnych ulic Żeromskiego (dawnej Lubelskiej) i Moniuszki (dawniej Kościelnej). Plac na którym stanął obiekt, przez okres od zakończenia wojny do budowy Domu Handlowego, był wykorzystywany jako kino plenerowe – na ślepej ścianie kamienicy przy ulicy Moniuszki, wysiedlano filmy. Od otwarcia aż do roku 2018 na parterze budynku od strony ul. Moniuszki mieścił się kultowy bar mleczny “SEZAM”, jego miejsce zajął bar “Bolek i Lolek”, a powierzchnie handlowe pierwszego i drugiego piętra zdominował sklep handlarzy pochodzących z Państwa Środka. O tym ile pokoleń radomian przedeptało powierzchnie handlowe kultowego „Sezamu” świadczą najlepiej mocno starte schody obiektu.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.

Nazwa obiektu: Garbarnia „Nowość”

Adres obiektu: ul. Garbarska 27

Czas powstania obiektu: 1894 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1921 r.

Projektant obiektu: Henryk Nowakowski – projekt rozbudowy z 1921 r.

Zleceniodawca obiektu: Jan Borkowski (1863-1914)

Opis obiektu: Zabudowania garbarni znajdują się w dzielnicy słynącej niegdyś z zakładów garbarskich. Są jednymi z ostatnich zachowanych w takim stanie tego typu zabudowań industrialnych w Radomiu. Tworzy je kompleks budynków składający się z czterokondygnacyjnego budynku głównego, kilku mniejszych obiektów (w tym jednego o charakterystycznych otworach okiennych przypominających uśmiechniętą twarz), komina, basenu przeciwpożarowego i budynku mieszkalnego, w którym zachowała się nad drzwiami ozdobna krata z inicjałami „J B” (Jan Borkowski). Obiekty cechują się charakterystyczną ceglaną architekturą przemysłową.

Historia obiektu: Garbarnia przy ul. Garbarskiej 27 powstała w 1894 r. jako zakład Jana Borkowskiego – jednego z dwóch braci, którzy na Zamłyniu u schyłku XIX w. rozpoczęli swą działalność w branży, wprowadzając z czasem do niej zupełnie nową jakość. Już w momencie powstania była jednym z największych zakładów garbarskich w mieście. Założyciel zakładu, jak głosi rodzinna tradycja, był człowiekiem o wyjątkowej hojności i wrażliwości. Przed I wojną światową  sprowadził z Holandii ok. 300 rasowych krów i zaprowadził hodowlę, cielęta rozdając dla polepszenia jakości bydła okolicznym rolnikom. Do jego przedwczesnej śmierci wkrótce po wybuchu wojny w 1914 r. przyczyniła się konfiskata przez armię jego stada i wybicie go na pokarm dla żołnierzy.  Pamięć o nim i jego zasługi uhonorował w latach 20. XX w. Prezydent Radomia Józef Grzecznarowski, nadając jednej z ulic Kaptura (gdzie Borkowski posiadał znaczne połacie ziemi) nazwę Jana Borkowskiego. Z nieznanych przyczyn po II wojnie światowej nazwa zmieniona została na „Borkowskich”, by ostatecznie przyjąć brzmienie niewiadomych „Józefa i Stanisława Borkowskich”. Zakład J. Borkowskiego składał się początkowo z czterokondygnacyjnego budynku z czerwonej cegły (na której odnaleźć można „pieczęć” cegielni z Firleja). Jeszcze przed śmiercią właściciela, w 1912 r. około 150 pracowników garbarni wydzierżawiło ją od niego, a już po śmierci wykupiło na licytacji. Tym sposobem 10 października 1919 r. zarejestrowana została w Sądzie Gospodarczym I-sza Spółka Garbarska „Nowość” (sp. z o.o.). Jej prezesem został Stanisław Kaczyna. Wkrótce nastąpił wielki rozwój i ekspansja firmy, która w 1921 r. rozbudowała swoje obiekty pod okiem inżyniera miejskiego Henryka Nowakowskiego (zachowany do dziś budynek kotłowni). W tymże 1921 r. Garbarnia „Nowość” uruchomiła swoją filię we Lwowie. W 1923 r. Zakłady Przemysłowe Pierwszej Spółki Garbarskiej „Nowość” zarejestrowane zostały w Sądzie jako spółka akcyjna. Była to wówczas największa garbarnia w mieście. Produkowano tu skóry podeszwowe, juchtowe, chromowe i ubraniowe. Firma posiadała Koncesyjny Dom Składowy Publiczny przy ul. Żeromskiego 102, z własną bocznicą kolejową. Przedsiębiorstwo pracowało bez szwanku przez całą okupację. Po II wojnie światowej zostało znacjonalizowane i 1 października 1947 r. w jego murach ulokowano Zakład Nr 1 Radomskich Zakładów Garbarskich. Obecnie w murach „Nowości” nie jest już prowadzona działalność garbarska. Dziedziniec obiektu stał się miejscem finałowych wydarzeń Anima Urbis 2015 – nocnej wędrówki śladami ducha miasta, która wówczas zawędrowała na Zamłynie.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 298-299.
M. Sławicki, Z dziejów garbarskiej rodziny Borkowskich, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu” 2011, nr 1-4, s. 49-52.

Nazwa obiektu: Browar Saskich z pałacykiem/ budynkiem administracyjnym
Adres obiektu: ul. Bolesława Limanowskiego 29 (dawna Starokrakowska, Nowy Świat, Dzierżyńskiego)
Czas powstania obiektu: 1879-1896 r.
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: Juliusz Saski
Opis obiektu: Dawny budynek administracyjny browaru jest wpisany do rejestru zabytków pod nr 191/A/82 z dnia 20.10.1982 r. Obecny widok na zabudowania dawnego browaru od strony ulicy Limanowskiego jest pełen kontrastów. Częściowo wyremontowany i udanie zaadaptowany na Pub i Piernikarnię budynek magazynowy klimatem stanowczo odbiega od sąsiadującego z nim, od lat opuszczonego i zaniedbanego budynku administracyjnego browaru. Są to jednak sprzeczności pocieszające, ponieważ ten opustoszały budynek zwany popularnie pałacykiem, przy niedawnej zmianie właściciela zyskał realne szanse na odzyskanie świetności. Warto mu się przyjrzeć bliżej, bo nawet widoczne na elewacji ślady wieloletnich zaniedbań, nie zniszczyły całkowicie jego uroku. Obiekt składa się z zestawu trzech ciekawie skomponowanych brył: 7-osiowej, parterowej części głównej oraz dwóch prostopadłych do niej skrzydeł – piętrowego (od wschodu) oraz parterowego (od zachodu); pomiędzy skrzydłami rozciągnięto ogrodzenie z furtką po środku. Otwory okienne lata temu zabito deskami i dyktami, jednakże ich obramienia nadal są czytelne. W części głównej składają się z opasek z uszakami oraz poziomego naczółka, spiętych kluczem. Oś środkową, czyli dawną strefę wejściową, podkreślono ryzalitem i zwieńczono attyką z datą budowy obiektu (1896). Wąski front skrzydła wschodniego ozdobiono w parterze boniowaniem i parą okien z profilowanymi opaskami. Na piętrze pozostało jedynie obramienie otworów, tj. drzwi balkonowych i okien w kompozycji nawiązującej do antycznego portyku, z pilastrami o uproszczonych korynckich głowicach i z trójkątnym naczółkiem. Po dawnym balkonie pozostały jedynie dwa żeliwne wsporniki. Całość zwieńczyła tralkowa attyka. Elementy dawnego balkonu znaleźć można również na bocznej ścianie tego skrzydła. Drugie, parterowe skrzydło, od frontu również boniowane, wyposażone zostało w trzy okna ujęte analogicznymi, uproszczonymi pilastrami korynckimi. Oś została zaakcentowano poszerzeniem środkowego otworu okiennego oraz naczółkiem odcinkowym z plastyczną dekoracją w kształcie stylizowanej muszli. Charakteru nadaje niespotykane w Radomiu wyeksponowanie rzeźbionej konstrukcji dachu zdobiącej szczyt.
Historia obiektu: Historia omawianego budynku związana jest ściśle z dziejami radomskiego browaru. W 1812 r. Aleksander Kłosowski założył niewielką firmę na przedmieściach Radomia, na Nowym Świecie (ob. ul. Limanowskiego). Przez małżeństwo córki Kłosowskiego z Józefem Saskim fabryczka przeszła w 1831 r. w posiadanie rodziny Saskich. Piwowarstwem zainteresował się dopiero ich syn – Juliusz, który w 1882 r. przejął zakład. Rozpoczął on przebudowę oraz modernizację firmy, co było początkiem nadchodzącej świetności browaru. Potencjał ten od 1920 r. z powodzeniem wykorzystywali jego spadkobiercy: Jan, Juliusz i Józef, pod wspólnym szyldem „Browar J. Saski i spółka Radom”. Istniejący obecnie zespół budynków pochodzi w głównej mierze z rozbudowy z lat 1879-1896. Na czas I wojny zawieszono działalność, by w 1918 r. z trudem ją wznowić. Jednak już po dziesięciu latach, w 1928 r., osiągnięto wysoki poziom produkcji, dorównujący temu sprzed wojny. W okresie międzywojennym przebudowano budynek administracyjny oraz budynek bramny. W 1948 r. browar przejął skarb państwa. W 1997 r. funkcjonująca tam wcześniej grupa Żywiec zawiesiła dotychczasową działalność i przekazała browar miastu. W 2004 r. wyprzedano urządzenia produkcyjne. Przez lata nieskutecznie szukano chętnych na zakup nieruchomości. Pomysłów na nową funkcję nie brakowało, jednak pozostały one jedynie w sferze marzeń, aż do roku 2018, kiedy to nowy właściciel kompleksu odnowił i przywrócił funkcję części z zabudowań. Na rewitalizację czeka dawny budynek administracyjny, z tego co widać – najgorsze ma już za sobą, pozostaje mu jedynie jeszcze trochę poczekać, by ponownie przykuwać uwagę Radomian.
Literatura, źródła:
A. Penkalla, Browar braci Saskich, „Tygodnik Radomski” 1986, nr 52-53, s. 13.
Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, Radom 1985, s. 53.
Katalog Zabytkowej Architektury Radomia: http://hnwu2l.webwavecms.com/artykuly-r-m%2C-browar

Nazwa obiektu: Zamek Królewski

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pałac Kazimierzowski

Adres obiektu: ul. Grodzka 10

Czas powstania obiektu: około 1350-1360 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1510-1525 r. – przebudowa na renesansową rezydencję przez kasztelana Mikołaja Szydłowieckiego; 1787 r. – przebudowa przybliżająca wygląd obiektu do parterowego dworku przez starostę Aleksandra Potkańskiego.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Król Kazimierz III Wielki (1310-1370)

Opis obiektu: Jest to długi, parterowy budynek zlokalizowany pomiędzy ulicami Wałową i Grodzką, na południe od kościoła farnego. Obiekt jest podpiwniczony (zachowane częściowo gotyckie piwnice), pokryty dwuspadowym dachem krytym blachą. Od strony ul. Grodzkiej posiada ogrodzony dziedziniec. Na południowej elewacji budynku uwidocznione są oryginalne fragmenty muru gotyckiego i gotyckiej oraz renesansowej kamieniarki okiennej, a także fragmenty przypór. We wschodniej ścianie zamku umieszczone są dwie tablice pamiątkowe, odwołujące się do Konstytucji „Nihil Novi” oraz hołdu lennego oddanego na zamku polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Johanna von Tieffena. Wewnątrz budynku znajdują się pomieszczenia plebanii parafii farnej, w tym m.in. kaplica św. Kazimierza, o rzadkich właściwościach akustycznych. Obiekt w dniu 24.09.2001 r. wpisany został do rejestru zabytków, Nr A-74 (nowa księga rejestru: Nr 15-A z dn. 24.04.2003 r.).

Historia obiektu: Zamek Królewski w Radomiu powstał wraz z lokacją miasta dokonaną w połowie XIV w. przez króla Kazimierza III Wielkiego. Wznoszony zamek wkomponowany został w mury obronne miasta, od strony południowo-wschodniej. Od początku istnienia obiekt stanowił kompleks budowli, zawierających m.in. tzw. Dom Wielki, oficynę boczną (Dom Starościński) wieże, mury wewnętrzne i bramę. Na zamku w imieniu króla rezydował i sprawował władzę starosta radomski. W latach 1510-1525 kasztelan radomski Mikołaj Szydłowiecki dokonał przebudowy zamku na renesansową rezydencję. Okres świetności zamku przypada na czas panowania Jagiellonów, którzy w Radomiu zatrzymywali się często na drodze swych podróży między Krakowem i Wilnem. W związku z tym na zamku radomskim miało miejsce wiele ważnych wydarzeń, jak choćby, zawarcie unii wileńsko-radomskiej (1401), hołd lenny Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Johanna von Tieffena, złożony Kazimierzowi Jagiellończykowi (1489), uchwalenie konstytucji „Nihil Novi” (1505). Z zamku zarządzał Koroną w latach 1481-1483 królewicz Kazimierz (późniejszy święty i Patron Radomia), tu od 1613 do 1764 r. obradował Trybunał Skarbowy Koronny. Z wielowiekowym funkcjonowaniem zamku i jego królewskimi rezydentami związanych jest wiele historii i legend. Czasy świetności obiektu minęły wraz z upadkiem I RP. Obiekt został pozbawiony piętra i całej architektonicznej otoczki, jaka stanowiła o jego pięknie i pierwotnej funkcji. Od 1862 r. w budynku „Domu Wielkiego” mieści się plebania parafii farnej św. Jana Chrzciciela. W latach 2000-2002 na zamku, na zlecenie Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia, przeprowadzone zostały badania archeologiczne, których efekt przypomniał o dawnej świetności obiektu.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Zamek Królewski w Radomiu, Radom 2006.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 365-366.

Nazwa obiektu: Pałac Karschów i Wickenhagenów

Adres obiektu: Plac Konstytucji 3 Maja 5

Czas powstania obiektu: 1881-1882 r.

Projektant obiektu: nieznany architekt, pracami budowlanymi kierował Rudolf Meyer

Zleceniodawca obiektu: Teodor Karsch (1843-1903)

Opis obiektu: Monumentalny trzykondygnacyjny budynek o mansardowym dachu z iglicami, z fasadą o cechach eklektycznych. Wybudowany na planie wydłużonego prostokąta. Pałac Karschów nawiązuję wystrojem zewnętrznym do renesansu francuskiego. Jego pałacowy charakter podkreślają bogate dekoracje elewacji: balkon nad bramą wjazdową na podwórze podtrzymują dwa Atlanty, obramienia okienne posiadają ozdoby w postaci kariatyd, parter budynku jest boniowany. Na przełomie XIX i XX w. na szczycie fasady znajdowała się grupa rzeźb (prawdopodobnie wyobrażenie bogini sprawiedliwości – Temidy) niezachowana do naszych czasów. We wnętrzach znajduje się reprezentacyjna klatka schodowa – marmurowe schody i bogato zdobione żeliwne balustrady oraz piękne sztukaterie w pomieszczeniach (widoczne między innymi w pomieszczeniu Apteki). Pałac posiadał 150 pomieszczeń i na przełomie wieków XIX i XX był to największy budynek w Radomiu.

Historia obiektu: Pierwszym właścicielem pałacu był Teodor Karsch radomski przemysłowiec pochodzenia niemieckiego. Karsch był najbogatszą osobą w Radomiu, był właścicielem garbarni, cegielni, huty szkła, wspierał finansowo (mimo że był ewangelikiem) budowę Kościoła Mariackiego w Radomiu i budynków Towarzystwa Dobroczynności przy dzisiejszej ul. Kelles-Krauza (Dom Pracy św. Rodziny). Karschowie zamieszkiwali I piętro budynku, na parterze znajdowały się lokale usługowe, pomieszczenia na II piętrze wynajmowano. W latach 1882-1894 w budynku mieścił się Sąd Okręgowy. Na parterze znajdowała się Apteka Feliksa Łagodzińskiego (który ożenił się córką Teodora Karscha, Janiną) oraz Cukiernia Bolesława Przybytniewskiego. W roku 1900 właściciel apteki Feliks Łagodziński uruchomił w oficynach pałacu pierwszą w zaborze rosyjskim Fabrykę Preparatów Farmaceutycznych i Galenowych, napędzaną maszynami parowymi. W okresie międzywojennym płac zamieszkiwali potomkowie Teodora Karscha – Łagodzińscy i Pinnowie. W czasie okupacji niemieckiej rodziny właścicieli zostały wysiedlone, a w pałacu umieszczono biura niemieckiej Kolei Wschodniej (Ostbahn) oraz inne urzędy niemieckie. Po wojnie pałac nie wrócił do prawowitych właścicieli, został oficjalnie przejęty na własność państwa w 1955 roku. Na parterze mieściły się lokale usługowe w tym upaństwowiona Apteka Łagodzińskich, lokale na piętrze zajęli lokatorzy z kwaterunku. W 1993 roku prawowici właściciele odzyskali nieruchomość.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.

Nazwa obiektu: Ratusz

Adres obiektu: Rynek 1

Czas powstania obiektu: 1847-1848 r.

Projektant obiektu: Henryk Marconi (1792-1863)

Zleceniodawca obiektu: Magistrat miasta Radomia

Opis obiektu: Jest to neorenesansowy piętrowy budynek z kształcie litery L z elewacjami od strony Rynku (frontowa) i od strony ul. Wolność (boczna). Elewacje posiadają boniowanie i arkadowe okna w ostrołukowych obramieniach. Nad pierwszym piętrem budynku od strony Rynku, znajduje się rząd szczelinowych okienek i wieńczący mur attykowy. Nad zachodnią częścią elewacji frontowej wieża zegarowa. Parterowa część elewacji frontowej to dawny odwach z 1819 r., z elewacją ujednoliconą z Ratuszem. Środkowa część odwachu posiadała trzy arkady zamurowane w 1954 r. W czasie obecnie trwającego remontu zostały odtworzone. Dach pulpitowy. Wnętrze ratusza zostało przebudowane podczas okupacji niemieckiej w roku 1941, oraz w latach 60. ubiegłego stulecia kiedy to wprowadziło się do niego Archiwum Państwowe. Podwórze ratusza zamknięte od strony ulicy Szwarlikowskiej budynkami gospodarczymi, w których mieściły się dawniej stajnie i wozownie oraz mieszkanie dozorcy. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków, nr 310 z dnia 1.12.1956 r.; 381 z dnia 23.06.1967 r. oraz 198/A/83 z dnia 14.04.1983 r.

Historia obiektu: Pierwotny ratusz zbudowany w 2 poł. XIV wieku zaraz po lokacji Nowego Radomia przez Kazimierza Wielkiego, w stylu gotyckim – stał pośrodku Rynku. Po raz pierwszy został przebudowany w 1498 r. po pożarze. W czasach potopu szwedzkiego (1656) został poważnie zdewastowany. Stary ratusz był świadkiem konfederacji radomskiej zawiązanej przez szlachtę polską pod przywództwem Karola “Panie Kochanku” Radziwiłła przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu w roku 1767. Budynek ten przetrwał do początku XIX wieku, jednak zły stan techniczny zmusił władze miasta do rozbiórki budynku w 1818 r. Do naszych czasów zachował się opis tego budynku z 1790 r, oraz widok ratusza namalowany w 1808 r. przez radomskiego aptekarza i kolekcjonera Samuela Hoppena. Na nowy ratusz Radom musiał czekać 30 lat. Pod koniec lat 30. XIX wieku, władze miejskie wykupiły trzy kamieniczki w północnej pierzei Rynku, które wyburzono i na ich miejscu zaczęto wznosić budynek nowego ratusza według projektu wziętego warszawskiego architekta Henryka Marconiego. Budowę nadzorował budowniczy Ludwik Radziszewski. W nowym ratuszu od momentu powstania aż do roku 1964 mieściły się władze miasta – tu rezydowali prezydenci miasta, obradowała Rada Miejska, swoja siedzibę miała także kasa miejska. Gospodarzem obiektu w latach 1964 – 2013 było Archiwum Państwowe, które w murach ratusza przechowywało dokumenty związane z historią Radomia i regionu od końca XVII wieku po czasy współczesne. Stan zbiorów w momencie wyprowadzki wynosił 4 km półek akt. W roku 2017 rozpoczął się remont generalny ratusza. Po zakończeniu którego do Ratusza powrócą: Rada Miejska i Prezydent.

Artystyczne konteksty obiektu: w 2012 r. na dziedzińcu i we wnętrzach Ratusza kręcone były sceny do filmu Jana Kidawy Błońskiego pt. „Nigdy się nie dowiesz”.

Literatura, źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom 3 Województwo kieleckie, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, zeszyt 10, Powiat radomski, Warszawa 1961.

Cz. Zwolski, Radom i region radomski, Radom 2003.

Nazwa obiektu: Mury Miejskie

Adres obiektu: ul. Wałowa róg Krakowskiej – największy zachowany fragment; ul. Szwarlikowska 20 – fundamenty i fragment muru wtopionego w dom

Czas powstania obiektu: XIV wiek

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: król Kazimierz III Wielki (1310-1370)

Opis obiektu: Mury miejskie zostały zbudowane z czerwonej cegły w regularnym układzie polskim, posadowione są na fundamentach z kamienia polnego. W pierwszej fazie budowy mury sięgały wysokości 8 metrów, a ich grubość wynosiła 120-140 cm. Mury miejskie opasały całe tzw. Miasto Kazimierzowskie czyli Nowy Radom lokowany przez Kazimierza Wielkiego – ich długość wynosiła 1100 m. Ciągnęły się wzdłuż dzisiejszych ulic: Wałowej, Limanowskiego, Reja aż do placu Kazimierza Wielkiego. Zawierały 20 baszt (blankowanych) i 3 bramy miejskie: Lubelską (na wylocie ul. Rwańskiej), Piotrkowską zwaną Szpitalną lub św. Ducha (na wylocie ul. Szpitalnej), Krakowską zwaną Pijarską lub Iłżecką (wylot na dzisiejszą ul. Krakowską) – jedyna zachowana we fragmentach. Najlepiej zachowany fragment znajdujący się przy ul. Wałowej, na tyłach dawnego kompleksu pijarskiego ukazuje kolejne fazy nadbudowy fortyfikacji. Zachowała się tu także jedna baszta. Konstrukcję murów oglądać można także będąc wewnątrz Muzeum im. Jacka Malczewskiego, odwiedzając tutejszy Dział Przyrodniczy.

Historia obiektu: mury zostały wzniesione w 2 poł. XIV wieku zaraz po lokacji Nowego Radomia na polecenie króla Kazimierza Wielkiego. W XVI i XVII wieku mury były podwyższane i wzmacniane (wiązało się to z wiekiem murów oraz z unowocześnianiem uzbrojenia przez co stare mury nie spełniały swoich zadań). Według relacji Juliana Ursyna Niemcewicza z pocz. XIX wieku, w licu zewnętrznym bramy krakowskiej znajdowała się tablica z napisem w języku łacińskim: “Opus Regis Casimir 1365” („Dzieło Króla Kazimierza 1365”), niestety nie przetrwała do naszych czasów. Mury miejskie otoczone były fosą o głębokości 5,5 metra, zasilaną wodami Strumienia Południowego. Po trzecim rozbiorze Polski Radom znalazł się zaborze austriackim, w latach 1807-1809 zapadła decyzja o rozebraniu murów miejskich wiązało się to z akcją porządkowania miasta materiał z rozbiórki posłużył do zasypania fos wzdłuż dzisiejszych ulic: Wałowej i Reja (wtedy ul. Spacerowej), kolejny etap rozbiórki murów nastąpił już w czasach autonomicznego Królestwa Polskiego w latach 1816-1818. Do dzisiaj zachowały się niewielkie fragmenty murów. Ich rewaloryzacja miała miejsce w latach 60. XX w. Podczas prac remontowych z 1969 r., na odcinku murów przy ul. Wałowej, we wnęce muru znaleziono dwa pistolety skałkowe z połowy XIX w. – obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum im. Malczewskiego w Radomiu.

Literatura, źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom 3 Województwo kieleckie, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, zeszyt 10, Powiat radomski, Warszawa 1961.