Posts in category: Budynki

Nazwa obiektu: Gmach Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Lasy Państwowe; Komitet Wojewódzki PZPR

Adres obiektu: ul. 25 Czerwca 68 (dawniej Wysoka, 1-go Maja)

Czas powstania obiektu: 1937 r.

Projektant obiektu: Walery Sahajdakowski pod kierunkiem J. Zabłockiego

Zleceniodawca obiektu: Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Radomiu

Opis obiektu: Jest to modernistyczny trójkondygnacyjny budynek o horyzontalnej regularnej bryle, złożonej z dwóch prostopadłościennych skrzydeł przesuniętych względem siebie, połączonych za pomocą kubicznej bryły. Budynek częściowo licowany jest okładziną z piaskowca szydłowieckiego. Na ścianie przy wejściu do budynku znajduje się płaskorzeźba orła polskiego z napisem „Lasy Państwowe”, a poniżej dwie tablice pamiątkowe.

Historia obiektu: Radomska Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych jest najstarszą tego typu instytucją działającą w Polsce. Powołana została jeszcze w czasach zaboru rosyjskiego w roku 1880. Od powstania do roku 1915 nosiła nazwę Zarząd Dóbr Państwowych. Zasięg terytorialny Dyrekcji Lasów obejmował tereny od: Buska Zdroju i Miechowa na południu, aż po Pilicę na północy i zachodzie, oraz rzekę Bug na wschodzie. Po odzyskaniu niepodległości Zarządy Dóbr przemianowano na Zarządy Okręgowe Dóbr Państwowych a następnie na Zarządy Lasów Państwowych. W czasach II wojny światowej siedzibę Lasów Państwowych zajęli Niemcy, po wojnie Lasy Państwowe wróciły do swojej siedziby. Po powstaniu województwa radomskiego 1 czerwca 1975 roku, gamach upatrzyły sobie na siedzibę wojewódzkie władze partyjne PZPR i właśnie wtedy doszło do likwidacji Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Radomiu. Lasy podległe Zarządowi podzielono między Kraków, Łódź i Lublin. Gmach przejął Komitet Wojewódzki PZPR i rezydował w budynku przy ówczesnej ul. 1 Maja w latach 1976 – 1990. W roku 1983 reaktywowano radomską dyrekcję Lasów Państwowych. Po obaleniu komunizmu w Polsce i samorozwiązaniu PZPR, Lasy Państwowe odzyskały gmach. Obecnie radomskiej Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych podlegają lasy 13 powiatów woj. świętokrzyskiego i 8 powiatów z woj. mazowieckiego (o powierzchni 324 tys. ha lasów państwowych, oraz opieka nad 104 tys. ha lasów prywatnych). Administracja leśna składa się z 23 nadleśnictw i 325 leśnictw. Na obszarze działania RDLP znajduje się Świętokrzyski Park Narodowy i 8 parków krajobrazowych. Z budynkiem Lasów Państwowych związane jest najgłośniejsze wydarzenie w XX wiecznej historii Radomia – Czerwiec 1976 roku. 25 czerwca 1976 roku robotnicy Zakładów Metalowych i innych przedsiębiorstw rozpoczęli akcję protestacyjną nie godząc się na drastyczne podwyżki cen żywności. Kilka tysięcy robotników przybyło pod budynek Komitetu Wojewódzkiego PZPR (realnego ośrodka władzy), domagając się cofnięcia podwyżek cen. Siedziba KW PZPR została podpalona, demonstracje stłumione przez oddziały milicji ściągnięte spoza Radomia. Aresztowano 634 osoby, z czego represjonowano 280; wiele osób zwolniono z pracy z tzw. wilczym biletem. Protest jednak przyniósł skutek – władza odwołała podwyżki, a dla pomocy represjonowanych robotników radomskich powstał Komitet Obrony Robotników.

Literatura, źródła:

Cz. Zwolski, Radom i region radomski, Radom 2003.

Nazwa obiektu: Budynek Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Odzieżówka

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 35

Czas powstania obiektu: 1852 r.

Projektant obiektu: Ludwik Radziszewski, Henryk Marconi

Zleceniodawca obiektu: Oddział Dyrekcji Szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego

Opis obiektu: Jest to jednopiętrowy budynek, usytuowany frontem do ul. Żeromskiego, ale nieco cofnięty od pierzei ulicy, dzięki czemu posiada cechy willi miejskiej. Fasada budynku, siedmioosiowa, podzielona jest ryzalitami: skrajne, boczne osie są nieco wysunięte przed linię zabudowy. Główny portal wejściowy zwieńczony jest kartuszem herbowym, dziś nieczytelnym. Okna parteru posiadają półkoliste zwieńczenia, te na piętrze są prostokątne. Na wysokości piętra w ryzalitach znajdują się balkony z ozdobnymi, żeliwnymi balustradami.

Historia obiektu: Głównym celem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Radomiu było udzielanie kredytów ziemianom z regionu radomskiego. Jednym z sekretarzy Towarzystwa w XIX wieku był Julian Malczewski – ojciec Jacka. Na potrzeby instytucji według projektu znanych architektów Ludwika Radziszewskiego i Henryka Marconiego w połowie XIX w. wzniesiono siedzibę, której nadano reprezentacyjny charakter. W 1918 roku odbył się w siedzibie Towarzystwa zjazd ziemianek z terenów okupacji austriackiej (jedną z delegatek była właścicielka podradomskiej Kowali – Maria Kuźnicka po mężu Walewska, autorka wspomnień opisujących rok 1918 w Radomiu). Od 1922 roku w budynku mieścił się oddział Banku Ziemińskiego S.A. w Warszawie, a po jego likwidacji w roku 1933, siedzibę znalazło Państwowe Żeńskie Gimnazjum Krawieckie. W czasie okupacji niemieckiej urządzono w nim tymczasowy szpital wojskowy, następie kasyno niemieckie. Przed budynkiem wybudowano podczas wojny basen przeciwpożarowy. Po wojnie do budynku wróciły szkoły o profilu krawieckim – Technikum Odzieżowe, Zasadnicza Szkoła Odzieżowa (potocznie nazywane Odzieżówką). Wspomniany basen przeciwpożarowy został rozebrany w połowie lat 70. XX wieku, kiedy Radom stał się ponownie miastem wojewódzkim. Zastąpił go piękne zaprojektowany przez Elżbietę i Zdzisława Majów zespół kaskadowych fontann – będących przez wiele lat ulubionym miejscem zabaw młodych radomian. W 2003 roku budynek został przekazany w użytkowanie Państwowej Szkole Muzycznej I i II stopnia im. Oskara Kolberga. Szkoła Muzyczna wyprowadziła się do nowej siedziby w 2010 roku, a budynek od tej pory stoi nieużytkowany. Obecnie powzięte w nim zostały prace remontowe z zamiarem uruchomienia tu hotelu znanej, światowej sieci „Hilton“.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 29, 272.

Nazwa obiektu: Budynek Radomskiej Izby Skarbowej

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 41 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: lata 70. XIX w.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: nieznany

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 15/A/79 z dnia 15.10.1979 r. Jest to piętrowy, symetryczny, horyzontalny budynek – może i nie wyróżnia się wśród pobliskiej zabudowy wysokością, ale za to nadrabia niezwykle rozbudowanym, a zarazem finezyjnym detalem architektonicznym na wyeksponowanej w pierzei elewacji. Żeby jednak dostrzec te uroki trzeba wpierw podnieść wzrok, ponieważ strefa parteru wypada dosyć skromnie – jedyne zdobienie ponad cokołem stanowi delikatny rysunek boniowania oraz gzyms kordonowy (międzykondygnacyjny). Dopiero w obrębie piętra uwidacznia się podział na trzy, trójosiowe części, każda po środku z żeliwnym balkonem o popularnej w Radomiu ornamentyce. Najbogatszą część centralną artykułują pary pilastrów oddzielających od siebie otwory (okna i drzwi balkonowe). Każdy z pilastrów ustawiono na wysokim cokole, dolną część trzonu ozdobiono kartuszem, a górną – kanelowaniem (żłobkowaniem). Detal jest opracowany z niezwykłą starannością o szczegóły, jak chociażby wprowadzenie między trzonem a głowicą – pasa z czterema rozetami, oraz wzbogacenie korynckiego kapitela (głowicy) o  woluty i palmetę. Nie mniej finezyjnie opracowano znajdujący się powyżej fryz zdobiony girlandami z wisiorami i pierścieniami oraz gzyms koronujący poprzedzony ząbkowaniem, wsparty konsolkami, którym ozdobione zostały też boczne części elewacji. Obramienia okienne (i analogiczne – drzwiowe) części centralnej także zaskakują ilością elementów: w każdym podokniu – po dwie konsole i lustra z rozetami, prostotę opaski okiennej przełamują palmetowe konsole wspierające poziomy naczółek z wolutami, palmetą i parą girland. Od patrzenia w górę może rozboleć szyja, ale nie sposób pominąć w tym miejscu attyki. Na osi umieszczono monogram z literami BH (lub DH) otoczony, co dopiero można spróbować dostrzec po powiększeniu detalu, gałązkami laurowymi z lewej i dębowymi z prawej. Całość zamknięto z boku wolutami i sterczynami, a od góry – naczółkiem odcinkowym. Tym, którzy nie mają jeszcze dość detalowych poszukiwań, można polecić jeszcze znalezienie różnic pomiędzy obramieniami okien części centralnej i bocznych.

Historia obiektu: Budynek najprawdopodobniej powstał w latach 70. XIX w. Jednak zarówno dokładna data jego powstania, jak i dane fundatora, projektanta, czy budowniczego są niestety owiane tajemnicą. Nie jest pewne, czy obiekt wzniesiono na zlecenie powołanej w 1869 r. Izby Skarbowej, którą później mieścił w swych murach. Istotne dla tego zagadnienia jest przejęcie budynku w 1918 r. (rok po likwidacji Izby), przez radomski Oddział Banku Handlowego S.A. w Warszawie. Istotne, ponieważ mocno zastanawiający jest monogram umieszczony w attyce obiektu – jedni odczytują go jako BH, drudzy natomiast jako DH. Obie te interpretacje mogłyby oznaczać inicjały właściciela, fundatora budowy, który w niedługim czasie zbył nieruchomość Izbie Skarbowej, a monogram pozostał. Druga teoria głosi, że litery BH miały być skrótem od Banku Handlowego, który zajął budynek, który już wtedy miał kilkadziesiąt lat. Czy możliwe, że wtedy Bank,  podwyższył elewację o attykę, albo dokonał modyfikacji istniejącej attyki zdobiąc ją swoim znakiem firmowym? W tym miejscu pozostawmy miejsce na nasze domysły, póki nie ujawnią się nowe źródła wyjaśniające powyższą kwestię. Późniejsza historia obiektu jest już bardziej klarowna. Przed II wojną światową oficyny zajmowało Gimnazjum Filologiczne Żeńskie im. Marii Konopnickiej. Na czas wojny władze niemieckie zawiesiły działalność szkoły, a jej lokale zajął prowizoryczny szpital dla rannych polskich oficerów i podoficerów. W kamienicy frontowej zaś uruchomiono radomski oddział Banku Emisyjnego z Krakowa. Po wojnie szkoła wróciła do swoich pomieszczeń i działała tam do 1966 r., kiedy to otrzymała nowy budynek na osiedlu XV-lecia. Parter budynku głównego (frontowego) zajęły lokale usługowo-handlowe. Przez długie lata istniał tu sklep Desa, oferujący antyki i starą biżuterię. W latach 90. XX wieku przy okazji adaptacji na potrzeby placówki Kredyt Banku kamienicę gruntownie wyremontowano, zmieniając istotnie jej układ funkcjonalno-przestrzenny, co stało się widoczne w wyglądzie parteru. Przejazd bramny został zaadaptowany na część jednego z pomieszczeń oraz zlikwidowano witryny i piękne drzwi zewnętrzne. Obecnie budowla jest opustoszała, ale mamy nadzieję, że niedługo znajdzie odpowiedniego nabywcę, bo przecież taka piękność potrzebuje towarzystwa.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 109.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Radomiu, Szczyt, Radom, Żeromskiego 41. Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, oprac. T. Książek, 1986.

Nazwa obiektu: Budynek loży wolnomularskiej

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 7 (dawna Warszawska)

Czas powstania obiektu: 1818 r.

Najważniejsze przebudowy obiektu: lata 80. XIX w. – przebudowa na potrzeby siedziby Powiatu Radomskiego

Projektant obiektu: Jakub Kubicki (1758-1833)

Zleceniodawca/ właściciel obiektu: loża wolnomularska „Jutrzenka wschodząca”, formalnie właścicielem obiektu był jeden z radomskich masonów, kupiec Jan Pusztynika (1785-1836)

Opis obiektu: Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 3.12.1987 r. i Nr  364/A/87. Jest to jednopiętrowy murowany budynek o elewacji siedmioosiowej, pokryty czterospadowym dachem. Z lewej strony znajduje się brama wjazdowa na dziedziniec, w formie romańskiego portalu. Na centralnej osi budynku znajduje się niewielki balkon z kamienną balustradą, podtrzymywany przez dwie kolumny z jońskimi głowicami. Okna pierwszego piętra posiadają bogatą oprawę dekoracyjną, składająca się między innymi z kariatyd, putt i rzeźbionych wyobrażeń herbu guberni radomskiej (związany snop zboża i dwa młotki).

Historia obiektu: Radomska loża wolnomularska zainaugurowała działalność 31 marca 1812 r. i działała do października 1821 r., kiedy to decyzją ks. Namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka, działalność wszystkich takich stowarzyszeń w Królestwie Polskim została zdelegalizowana. Radomska loża przyjęła nazwę „Jutrzenka Wschodząca na Wschodzie Radomia” i wchodziła w skład „Wielkiego Wschodu Polski”. Rządziła się rytem różanego krzyża, o siedmiu stopniach. Zaliczała się do grupy świętojańskich, tzn. prowadziła prace w trzech pierwszych stopniach (ucznia, czeladnika i mistrza). Założycielami radomskiej loży masońskiej byli: Józef Zapolski (zm. 1839) – kawaler różanego krzyża, właściciel majątku Brzeźce i Feliks Gawdzicki (ok. 1755-1836) – właścicielem dóbr ziemskich w podradomskiej wsi Dobrut, literat, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, aktywny działacz wolnomularski, kawaler różanego krzyża VII stopnia. Pierwszym mistrzem radomskiej loży wolnomularskiej został Jan Kuszewski (1765-1837), komisarz Wydziału Dóbr i Lasów Rządowych Księstwa Warszawskiego, właściciel podradomskich dóbr Lisów. Radomska loża skupiała ludzi wpływowych i zamożnych: dygnitarzy, urzędników, wojskowych, ziemian. Autorem siedziby radomskich masonów był warszawski architekt Jakub Kubicki – projektant m.in. gmachu ratusza w Płocku, obiektów w Łazienkach Królewskich oraz arkad na Zamku Królewskim w Warszawie, nazwanych jego imieniem. Kubicki sam był masonem, honorowym członkiem Loży „Świątynia Izis”. Ne wiadomo, czy w pierwotnym wystroju architektonicznym budynku znajdowały się jakiekolwiek symbole masońskie (np. cyrkiel i węgielnica, oko Horusa, wszechwiedzące oko, słońce / gwiazda, trójkąt, litera „G”). Wiadomo jednak, że wewnątrz budynku znajdowały się polichromie z symbolami masońskimi, odkryte podczas remontu budynku, przeznaczonego dla biur powiatu. „Gazeta Radomska” z 1912 r., powołując się na swego informatora, pisała o „emblematach wolnomularskich: starannie wykonanych trójkątach, kielniach, różnych symbolicznych znakach, napisach i ogólny postrach wzbudzającej, kilkakroć powtarzającej się, postaci diabła”. Po rozwiązaniu w 1821 r. loży jej budynek został przejęty przez władze administracyjne i przekształcony w lazaret. Po powstaniu styczniowym w budynku ulokowano biuro powiatu radomskiego. Wówczas to dokonano jego przebudowy i na elewacji umieszczono m.in. herb guberni radomskiej. W latach 1919-1938 w budynku swoją siedzibę miał grodzki Sąd Pokoju. Pomiędzy 1939 a 1973 rokiem funkcjonował tu oddział dermatologiczny szpitala miejskiego, a od 1975 r. w budynku mieści się Prokuratura.

Literatura, źródła:

M. Kępa, Otrzyjmy łzy sieroty…, „Gazeta Wyborcza – Radom” 2015, nr 72, s. 5.
P. Bors, Jutrzenka i dzieci wdowy (Radomskie wędrówki z historią), „Twój Radom Twój Region” 2017, nr 48, s. 6-7.

Nazwa obiektu: Resursa Obywatelska

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 16

Czas powstania obiektu: 1851-1852 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu:  1923 r. – przebudowa na potrzeby „Teatru Rozmaitości”; 2004-2005 r. – kompleksowa modernizacja obiektu

Projektant obiektu: Ludwik Bartłomiej Radziszewski (1805-1859)

Zleceniodawca obiektu: Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Radomskiego

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod datą 27.08.1983 r. i Nr 222/A/83.  Jest to neorenesansowy, parterowy, budynek z piętrową częścią frontową, zwieńczoną tympanonem wypełnionym płaskorzeźbą przedstawiającą personifikację Caritas (dobroczynność). Trójkątny szczyt budynku wieńczą charakterystyczne elementy rzeźbiarskie: posągi trzech muz – Klio w szczycie (muza historii) , Melpomene z lewej strony (muza tragedii) oraz Euterpe z prawej strony (muza pieśni lirycznej). Autorem płaskorzeźby i zapewne figur muz był Wojciech Święcicki – wybitny rzeźbiarz warszawski. Budynek posiada dwa parterowe skrzydła boczne, usytuowane wzdłuż ulic Malczewskiego i Struga. Oryginalny wystrój wnętrz (m.in. żyrandole, żeliwne galerie z tarasami na słupach)  nie zachował się. Przed budynkiem w 1919 r. zasadzony został Dąb Wolności, a w 1985 r. odsłonięty pomnik Jacka Malczewskiego.

Historia obiektu: W 1850 roku Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Radomskiego postanowiła wybudować w Radomiu obiekt, z którego dochody miały być przeznaczone na szpital św. Kazimierza, którym zarządzała. Gmach według projektu Ludwika Radziszewskiego – pomocnika budowniczego guberni radomskiej, absolwenta UW i autora projektu m.in. Budynku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Radomiu, wybudowano w latach 1851-1852 na działce usytuowanej przy szpitalu św. Kazimierza, na rozwidleniu dróg do Warszawy i Kozienic – stąd charakterystyczny kształt budynku. Po zakończeniu budowy obiekt wynajęła założona w 1829 roku Resursa Obywatelska, która zajmowała go do 1914 roku (z przerwą w latach 1861-1867, spowodowaną zawieszeniem przez władze carskie). W 1903 r. Resursę odwiedził Henryk Sienkiewicz (o czym przypomina tablica  wewnątrz budynku). W czasie I wojny światowej budynek zajmował szpital wojskowy. W 1918 roku obiekt przekazano miastu, jednak podczas wojny polsko-bolszewickiej ponownie ulokowano w nim szpital. W 1921 roku budynek stał się własnością Związku Specjalnego dla Wspólnego Utrzymania Szpitali w Mieście Radomiu i Powiecie Radomskim, który przebudował salę widowiskową na potrzeby utworzonego w 1922 roku Teatru Rozmaitości. Podczas II wojny światowej budynek zajmował niemiecki dom kultury („Deutsches Haus”), na który w 1943 r. dokonany został zamach – o czym przypomina tablica z jednej z zewnętrznych ścian budynku. W okresie PRL Resursa stała się siedzibą domów kultury Radomskich Zakładów Garbarskich i Radomskich Zakładów Obuwniczych. Od 1955 roku w budynku działały kina „Przyjaźń” i „Pokolenie”, zlikwidowane w 1990 roku. W latach 1986-1999 budynek był siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Kultury i Sztuki. Od likwidacji województwa radomskiego w budynku działa  Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska”. W latach 2004-2005 przeprowadzony został generalny remont budynku.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Resursa Obywatelska, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2000, nr 8, s. 21-23.

Nazwa obiektu: Szpital św. Kazimierza

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Aviator

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 18

Czas powstania obiektu: 1847 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1933-1935 r. – nadbudowa II piętra; 2007-2008 r. – remont i przebudowa wnętrz na potrzeby hotelu

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Radomskiego

Opis obiektu: Jest to budynek dwupiętrowy o zasadniczym układzie symetrycznym, rozciągniętym na planie prostokąta. Front budynku podzielony jest układem okien na 12 osi pionowych. Środkowa trzyosiowa część mieszcząca główne wejście do budynku jest nieznacznie zaznaczona poprzez wysunięcie i zwieńczona płaskim tympanonem (w jego polu obecnie znajduje się napis „A. D. 1844″). Współcześnie wejście zyskało niewielką zabudowę z podjazdem Dwie skrajne osie flankujące budynek tworzą lekko wysunięte ryzality, posiadające płaski czterospadowy daszek. W tylnej części budynku, na osi, znajduje się lekko wysunięta część budynku zawierająca w ostatniej kondygnacji balkon, a na szczycie skromną dekorację w postaci szczytu schodkowego. Z lewej strony budynku, patrząc od frontu, znajduje się wtórnie dobudowane skrzydło komunikacyjne pomiędzy piętrami. Ta część budynku posiada dekorację zewnętrzną w postaci boniowania. Zasadnicza część budynku pokryta jest płaskim, czterospadowym dachem krytym blachą.

Historia obiektu: Konieczność budowy nowego obiektu szpitalnego w Radomiu wynikła z ciasnoty dotychczasowej lecznicy – szpitala św. Aleksandra, mieszczącego się przy ul. Starokrakowskiej (ob. B. Limanowskiego 23). Budowę szpitala znacznie wspomogli mieszkańcy miasta, ofiarując m.in. 20 tys. sztuk cegieł. Inwestycję wsparła też Rada Administracyjna Królestwa Polskiego. Wybudowany przy ul. Warszawskiej szpital, mieszczący 60 łóżek, otworzony został 21 października 1847 r. Początkowo nazywany był imieniem swego poprzednika, ale już w 1851 r. otrzymał za patrona św. Kazimierza – na cześć ks. Kazimierza Kłaczyńskiego, radomskiego pijara, który położył wiele zasług około wzniesienia szpitala. W szpitalu aż do likwidacji znajdowała się kaplica św. Kazimierza z obrazem Patrona Radomia – najdłużej, bo nieprzerwanie od połowy XIX w., czczonym Jego wizerunkiem w mieście (obecnie znajduje się w kościele św. Rodziny). Od 1898 do 1964 r. w lecznicy posługiwały siostry szarytki (Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego á Paulo). Szpital w 1904 r. posiadał 4 oddziały: chirurgiczny, wewnętrzny, położniczo-ginekologiczny i weneryczny. W 1913 r. szpital św. Kazimierza, jako pierwszy w guberni, otrzymał aparat rentgenowski, ofiarowany przez dr. Józefa Kossaka. W latach 1933-1935 obiekt został nadbudowany o jedno piętro, co pozwoliło na leczenie dodatkowych 50 chorych. Tuż przed wybuchem II wojny światowej lecznica dysponowała 180 łóżkami. Szpital przez dziesięciolecia utrzymywał się m.in. ze zwrotów kosztów leczenia, z odsetek od kapitałów, wynajmu pomieszczeń w budynku Resursy (wybudowanej właśnie w celu zapewnienia dochodu lecznicy), a także środków przekazywanych przez miasto i ościenne gminy. W 1920 r. szpital na utrzymanie przejął Związek Specjalny dla Wspólnego Utrzymania i Prowadzenia Szpitali w Mieście Radomiu i Powiecie Radomskim, z kolei od 1936 r. – władze miejskie. Szpital działał nieprzerwanie przez okres okupacji (II piętro przeznaczono wówczas tylko dla Niemców). Okres PRL przyniósł dalszy rozwój szpitala, którego niektóre z oddziałów zajmowały różne budynki w mieście. Przełom nastąpił w 1964 r., gdy oddano do użytku kompleks szpitalny przy ul. Tochtermana. Lecznica z ul. Malczewskiego zaczęła systematycznie ograniczać swą działalność – w budynku, do likwidacji działalności szpitalnej w 2002 r., mieścił się już tylko oddział ortopedyczny. Po kilku latach budynek nabył prywatny inwestor i po przeprowadzeniu kompleksowego remontu w latach 2007-2008 uruchomił hotel „Aviator” – jedyny w mieście szczycący się czterema gwiazdkami.

Artystyczne konteksty obiektu: Interesującą impresję z czasów funkcjonowania szpitala w  międzywojniu zawarł w opowiadaniu „Za murem” (ze zbioru „Widuję ich w snach”) Bernard Gotfryd.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 315-316.
B. Gotfryd, Widuję ich w snach. Nowe opowiadania, Radom 2008, s. 57-63.

Nazwa obiektu: Budynek Teatru

Adres obiektu: Plac Jagielloński 15

Czas powstania obiektu: 1925-1936 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Józef Grzecznarowski, Związki Zawodowe

Opis obiektu: Budynek składa się z przebudowanej części pierwotnego Domu Robotniczego (fragment obiektu z naroża Placu Jagiellońskiego i ul. K. Kelles-Krauza) oraz nowego skrzydła stojącego wzdłuż Placu jagiellońskiego. Jest obiektem posiadającym trzy kondygnacje. Elewacja budynku pokryta jest piaskowcem, nad głównym wejściem znajduje się niewielki, przeszklony wykusz. Wewnątrz mieszczą się pomieszczenia teatralne i biurowe oraz cztery sceny (Scena Duża – widownia 359 miejsc, Scena Kameralna – widownia max 188 miejsc, Scena Fraszka – widownia 79 miejsc, Scena Kotłownia – widownia 76 miejsc).

Historia obiektu: Obiekt powstał z inicjatywy Józefa Grzecznarowskiego, przewodniczącego Miejskiej i Okręgowej Rady Związków Zawodowych, wieloletniego prezydenta miasta, uhonorowanego ostatnio tytułem Honorowego Obywatela Radomia. Obiekt, przy wsparciu władz miejskich, wzniesiono ze składek PPS oraz dzięki pracy społecznej. Znalazły tu siedzibę różne organizacje społeczne i robotnicze. Na parterze znajdowało się kino dzwiękowe “Świt” – pierwsze tego typu w Radomiu (pierwszym filmem dźwiękowym jaki został tu wyświetlony był “Śpiewający błazen” z 1930 roku). Co ciekawe pojemność sali kina “Świt” wynosiła w szczytowym momencie 1000 miejsc. Już w 1932 r. obiekt przebudowano, a w jego wnętrzach powstał wytworny iluzjon “Apollo”, gdzie pokazywano przeboje kina światowego (na otwarcie kina – “Światła wielkiego miasta” Charliego Chaplina). Ponadto w budynku Domu Robotniczego odbywały się akademie, odczyty, wieczornice, zgromadzenia i manifestacje. Działał tu teatr robotniczy i orkiestra związków zawodowych. W styczniu 1937 r. odbył się tu ostatni przed wojną 24. Kongres PPS. Na początku II wojny światowej w budynku działał krótko szpital dla polskich jeńców wojennych, m.in. Kleeberczyków, rannych w bitwie pod Kockiem, co upamiętnia dziś tablica na elewacji budynku. Później, w okresie okupacji, Niemcy zajęli obiekt, urządzając tu wszechstronną salę estradową “nur für Deutsche”. We wrześniu 1942 r. przed budynkiem doszło do udanego zamachu na Niemców. Po II wojnie światowej uruchomiono w obiekcie kino “Ojczyzna”, a następnie “Wisła”. W 1948 r. w budynku utworzono filię Państwowego Teatru im. S. Żeromskiego w Kielcach. W 1953 r. budynek przejął Związek Zawodowy Kolejarzy, dzierżawiąc obiekt dla potrzeb teatru. Teatr działał tu do 1965 r., kiedy to zamknięto budynek ze względu na zły stan techniczny. Rozpoczęła się wówczas wieloletnia przebudowa i rozbudowa obiektu, która zakończyła się dopiero w III RP. Dokładnie 14 grudnia 1991 r. w odnowionym obiekcie zadomowił się powołany w grudniu 1976 r. Teatr im. Jana Kochanowskiego w Radomiu. Tu od 1993 r. organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski – jeden z najważniejszych festiwali teatralnych w Polsce. W budynku teatru, oprócz jego samego, swą siedzibę ma także kilka innych instytucji i stowarzyszeń.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 50, 268.
W. Macherzyński, Robotniczy Dom, “Tygodnik Radomski” 1989, nr 34, s. 9.

Nazwa obiektu: Dworzec kolejowy

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Dworzec PKP

Adres obiektu: ul. Władysława Beliny-Prażmowskiego 2

Czas powstania obiektu: 1895 r.

Najważniejsze przebudowy obiektu: 1916-1917 r. – odbudowa i przebudowa obiektu po zniszczeniach wojennych; 1989-1992 – modernizacja wnętrza obiektu

Projektant obiektu: Adolf Schimmelpfennig

Zleceniodawca obiektu: Towarzystwo Akcyjne Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 376/A/88 z dnia 04.04.1988 r. Budynek radomskiego dworca charakteryzuje się monumentalnym, reprezentacyjnym wyglądem nawiązującym do architektury pałacowej. Horyzontalna bryła, skrywająca 3 kondygnacje, dzieli się na część główną (zaakcentowaną ryzalitem z attyką) oraz dwa 4-osiowe ryzality boczne, podwyższone o przestrzeń wydzieloną w mansardzie (poddaszu). Solidną podstawę budynku zdaje się tworzyć parter boniowany okładziną z różowego piaskowca, który kontrastuje z jasnym wykończeniem pięter. W przyziemiu ryzalitu środkowego wygospodarowano przedsionek z potrójnym arkadowym wejściem głównym;  podstawę łuków arkadowych zdobią spływy z oryginalnym motywem krzyża  równoramiennego. Subtelny, uproszczony detal elewacji nawiązuje do stylistyki neoklasycyzmu poprzez zastosowanie ryzalitów, pilastrów, lizen, podkreślenie strefy podokiennej. Attykę wieńczącą ryzalit środkowy zdobi ozdobiony girlandą stary herb Radomia.

Historia obiektu: Idea budowy radomskiej stacji wynikała z projektu z 1856 r., który zakładał budowę linii fabryczno-górniczej, mającej na celu dostarczenie węgla do fabryk. Kolej Dęblińsko (Iwanogrodzka) – Dąbrowska wybudowana została w latach 1882-1885  przez przedstawicieli ówczesnej elity finansowej, właścicieli ziemskich, przemysłowców i bankierów, zrzeszonych w Towarzystwie Akcyjnym Drogi Żelaznej Iwanogrodzko-Dąbrowskiej (był wśród nich urodzony w Radomiu Jan Giotlib Bloch – „król kolei polskich”). Powstały w tamtym czasie zespół budynków kolejowych obejmował dworzec, Warsztaty Mechaniczne (m.in. „Zborny Cech”) złożone z licznych budynków murowanych i drewnianych oraz wodociąg. Najbardziej reprezentatywny z nich – budynek dworca zaprojektowany został przez Adolfa Schimmelpfenniga, a wzniesiony na gruntach wsi Prędocinek jako dwukondygnacyjny budynek wyposażony nawet w wodociągi. Lokalizacja obiektu wyznaczyła kierunki rozwoju zabudowy na kolejne dziesięciolecia – od reprezentacyjnej ul. Lubelskiej (ob. Żeromskiego) wyznaczono arterie łączące śródmieście z dworcem. Budowa dworca zakończona została 10 lat po uruchomieniu całej linii kolejowej. Ówczesny Radom, liczący przeszło 14 tysięcy stałych mieszkańców stał się ważnym węzłem komunikacyjnym Królestwa Polskiego, co przyczyniło się w oczywisty sposób do rozwoju gospodarczego miasta i jego okolic. W latach 1899-1900 linię upaństwowiono i przemianowano na Nadwiślańską Rządową Kolei Żelazną. W 1914 r. Niemcy opuszczając Radom wysadzili w powietrze warsztaty i magazyny kolejowe, natomiast w lipcu 1915 r. kolejnych zniszczeń dokonali wycofujący się z miasta Rosjanie, paląc dworzec i niszcząc warsztaty kolejowe. Dworzec odbudowali okupujący Radom Austriacy. W latach 1916-1917 odnowiono budynek dworca dokonując zmian w wyglądzie elewacji frontowej likwidując schody na osi środkowej, modyfikując też szczyt (który miał odmienną, łukową formę i ujęty był dwoma obeliskami) oraz kształt dachu i wykrój części okien. Z rąk okupantów dworzec został wyzwolony w dniach 2-3 listopada 1918 r. W latach 1989-1992 przeprowadzono generalny remont dworca według projektu Jerzego Bortkiewicza, podczas którego całkowicie zmieniono układ i wystrój wnętrza oraz dobudowano pawilon poczekalni. W latach 2012-2013 odnowiono budynek dworca, a w 2015 r. zmodernizowano i przebudowano stację i perony, dzięki czemu świadectwa przeszłości dostosowane zostały do współczesnych potrzeb.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 63.
W.M. Kowalik, Radomski dworzec kolejowy, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2003, nr 2, s. 5-13.

Nazwa obiektu: Restauracja Stanisława Wierzbickiego

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 51 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: 1898 r.

Zleceniodawca obiektu: Stanisław Wierzbicki

Opis obiektu: lokal mieścił się na parterze kamienicy, w restauracji znajdowało się 9 czteroosobowych stolików.

Historia obiektu: Stanisław Wierzbicki urodził się w 1865 w Mławie. Szkołę handlową ukończył w Warszawie, a od 1879 r. przez pięć lat terminował w tamtejszej firmie Adolfa Roezlera. Po zaliczeniu stażu Wierzbicki wybrał się pogłębiać wiedzę do Paryża. Przywiózł stamtąd bogatą literaturę kulinarną, m.in. opasły tom “Gastronomia praktyczna” autorstwa Ali-Baby – piszącego po francusku i słynącego w tym kraju Polaka Henryka Babińskiego. Z książek autorstwa Ali-Baby korzystali na początku XX wieku wszyscy liczący się restauratorzy w Europie. Wśród przywiezionych książek nie brakowało pozycji dotyczących wina. To właśnie od wina zaczęła się przygoda Stanisława Wierzbickiego z Radomiem. Do Radomia przyjechał w 1893 roku ze swoją żoną Jadwigą Niedźwiecką pochodzącą z grodu nad Mleczną. W 1898 roku firma “Stanisław Wierzbicki” ulokowała się w kamienicy przy dzisiejszej ul. Żeromskiego 51. Na frontonie kamienicy znajdował się napis „Handel win” (dziś przy wejściu do lokalu są dwie tabliczki „Skład win” „Od 1898 r.”) oraz rak z mosiądzu jako godło firmy. Oferta win liczyła 12 stron – firma oferowała wina francuskie, węgierskie, reńskie, mozelskie, mołdawskie oraz mocniejsze alkohole. Na zapleczu sklepu Wierzbicki urządził dwa pokoje śniadaniowo-restauracyjne, w których było zaledwie dziewięć stolików. „Lokal niewielki, lecz sympatyczny”, tak pisał jeden z warszawskich dziennikarzy w latach 20. ubiegłego stulecia. W 1915 r. w drodze na front Radom odwiedził cesarz niemiecki Wilhelm II. Wraz z szefem sztabu generalnego Helmutem von Moltke, marszałkiem polnym Paulem von Beneckendorfem Hindenburgiem i generalicją zjadł obiad w gmachu gubernialnym. Posiłek przygotowywała restauracja Wierzbickiego, a smakował on na tyle, że cesarz zaproponował radomianinowi stanowisko ochmistrza na swoim dworze. Wierzbicki podziękował. Wilhelm docenił także kucharza restauracji Stefana Lamenta, wręczając mu dyplom z napisem „Kucharz jego Cesarskiej Mości”. Zachowała się z tego czasu pamiątka przechowywana w Muzeum im. J. Malczewskiego – pucharek metalowy z podobiznami cesarzy Niemiec i Austro-Węgier podarowany Wierzbickiemu przez Hindenburga. Kolejny gość z zagranicy kapitan Charles de Gaulle, późniejszy prezydent Francji, zachwycał się przyrządzonymi w Radomiu zrazami zawijanymi z kaszą gryczaną. Prezydent Ignacy Mościcki został pouczony przez Wierzbickiego gdy ten usiłował włożyć plasterek cytryny do herbaty – byłaby to bowiem profanacja napoju serwowanego w restauracji. W lokalu przy Żeromskiego 51 bywali aktorzy, pisarze i politycy. W księdze pamiątkowej widniał m.in. wpis Wojciecha Kossaka: „Mistrzowi rondla – mistrz pędzla”. W latach 30. XX w. „Berliner Tageblatt” pisał o lokalu Wierzbickiego jako o jednym z najlepszych w Europie. Wierzbicki otrzymał też ze Szwajcarii list z mapą najsławniejszych restauracji Europy. Z Polski był zaznaczony tylko jeden lokal – jego restauracja w Radomiu. Stanisław Wierzbicki w latach 30. XX w. popadł w długi, kondycje finansową restauracji usiłował ratować poprzez defraudację pieniędzy ze Stowarzyszenia Kupców Radomskich. Oskarżony i napiętnowany przez lokalną prasę ciężko się rozchorował, a na jesieni 1937 r. – zmarł. Trumnę  z ciałem zmarłego odprowadzały na cmentarz tysiące radomian, w tym kupcy pod sztandarami. Restaurację i dług przejęła pani Wierzbicka z synem. Sława restauracji St. Wierzbickiego przetrwała jego śmierć. 1 września 1939 r. gen. Kutrzeba otrzymał z naczelnego dowództwa radiogram, aby armia Poznań „maszerowała na obiad do Wierzbickiego”, czyli kierowała się w stronę Radomia.

Literatura, źródła:

Znani i nieznani ziemi radomskiej, red. Cz. T. Zwolski, Radom 1980, t. 1.

Nazwa obiektu: Gmach Komisji Województwa Sandomierskiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Prezydium, Pałac Sandomierski, Urząd Miejski, Urząd Wojewódzki

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 53 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: 1825-27 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1938-42 r. – tylne skrzydło;1964 – budowa sali koncertowej; 1999 – rozbudowa od ul. Kilińskiego

Projektant obiektu: Antonio Corazzi (1792-1877)

Zleceniodawca obiektu: Komisja Województwa Sandomierskiego z funduszy rządowych i miejskich

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 199/A/83 z dnia 14.04.1983 r. Znany radomianom gmach przy Żeromskiego 53 to wolnostojący budynek, mocno cofnięty w stosunku do pierzei i poprzedzony starannie urządzonym placem (pierwotnie pełniącym funkcję podjazdu). Główna aleja najpopularniejszego radomskiego parku – im. Tadeusza Kościuszki – otwiera się na jego główną elewację. Zabiegi te miały za zadanie wyeksponować budynek o zasadniczej dla miasta funkcji, co udało się zrealizować w 100 %. Jednak sama lokalizacja i otoczenie to nie wszystko – pokazywać trzeba mieć co, i w tym przypadku nie zawiedzie się nawet niejeden znawca architektury. Dwupiętrowy budynek wykazuje się iście pałacowym charakterem, który widoczny jest także w jego rzucie – do prostokątnej części frontowej dostawiono dwa skrzydła, między którymi wydzielono zamknięty dziedziniec. Piękno opracowania i wykończenia elewacji nie wynika z natłoku i bogactwa detalu architektonicznego, ponieważ ten jest stosunkowo prosty i powtarzalny. Wysoki poziom artystyczny tkwi tu w umiejętnie wyważonych proporcjach, zachowaniu rytmu z jednoczesnym jego urozmaiceniem. Rozłożysta, horyzontalna (o długości 60 m) i aż 15-osiowa elewacja frontowa ozdobiona została trzema ryzalitami. Parter w całości wzbogacono subtelnym rysunkiem boniowania. 3-osiowy ryzalit centralny stanowi godne podkreślenie strefy wejściowej; parter służy tu jako potężny cokół dla obejmującego dwa piętra portyku kolumnowego. W obrębie I piętra między czterema kolumnami, wprowadzono kamienne tralki zabezpieczające znajdujący się tam balkon. Kolumnada wspiera belkowanie dekorowane fryzem z tryglifami i metopami. Pod gzymsem koronującym podwieszono masywne ząbkowanie. Ryzalit dumnie zamyka trójkątny tympanon (naczółek) z godłem Polski. Okna (i drzwi balkonowe) piętra otrzymały obramienie złożone z profilowanej opaski i poziomego naczółka. Niższe okna II piętra podkreślono już tylko samą opaską. Tutaj niezwykle istotną rolę odgrywają podziały stolarki okiennej i balkonowej – trójrzędowe-dwudzielne, w części głównej, oraz –czterodzielne w ryzalitach bocznych. Ryzality boczne zaakcentowano w sposób analogiczny jak ryzalit centralny, jednak wielki porządek kolumn zamykając w portyku wgłębnym i obejmując nim tylko jedną oś; w zwieńczeniu wprowadzono prostokątną attykę. W efekcie otrzymaliśmy budowlę dostojną, majestatyczną – godną swojej funkcji. Jedno z najwybitniejszych dzieł Corazziego, a nawet – jeden z najwybitniejszych przykładów klasycyzmu polskiego.

Historia obiektu: W 1816 r. Radom wyznaczono stolicą województwa sandomierskiego, co wiązało się koniecznością budowy gmachu dla tejże instytucji. Bazując na planie regulacji rozbudowy miasta inż. I. Ebertowskiego wykonanego w 1818 r. jako miejsce pod budowę wyznaczono teren znajdujący się poza ówczesnymi granicami administracyjnymi miasta – wieś Dzierzków, w sąsiedztwie Przedmieścia Lubelskiego. Zabieg ten miał zmotywować inwestorów do zabudowy wzdłuż traktu lubelskiego, czego architektoniczne efekty możemy podziwiać do dzisiaj. Lokalizacja ta przyczyniła się nie tylko do wzniesienia pojedynczej, reprezentacyjnej budowli, lecz także ukierunkowała dalszą rozbudowę i zagospodarowanie miasta w okresie jego najszybszego rozwoju. Wykonanie projektu zlecono w 1822 r. znakomitemu włoskiemu architektowi Antonio Corazziemu, sprowadzonemu przez rząd Królestwa Polskiego w 1819 r. do Warszawy, gdzie pozostawił ok. 45 dzieł. Budowę realizowano w latach 1825-1827. Kierownikiem robót został warszawski przedsiębiorca Grzegorz Bielski, a nadzór zgodności prac z projektem z ramienia Corazziego wykonywał Stefan Baliński – jego uczeń, autor wielu radomskich budowli. W latach 1938-42 od północy dobudowano tylne skrzydło, zamykając plan w czworoboku, z drugim frontem. W 1964 r. wewnętrzny dziedziniec przedzielono budując salę koncertową z zapleczem wg proj. arch. Eugeniusza Szparkowskiego. W 1999 r. zakończono przebudowę i rozbudowę skrzydła od ul. J. Kilińskiego na siedzibę władz miejskich. Budynek utrzymał swoje pierwotne przeznaczenie i do tej pory pełni funkcje administracyjne: od 1998 r. mieści Urząd Miejski, Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie del. W Radomiu, Sąd Gospodarczy i różne urzędy, biura, organizacje i instytucje. W 2009 r. poddany został pracom renowacyjnym.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 32.
W.M. Kowalik, Pałac Rządowy, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2002, nr 1, s. 10-16.
W. Kalinowski, Rozwój przestrzenny i zabudowa [w:] Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, Warszawa1985, s. 44.