Posts in category: Budynki

Nazwa obiektu: Hala targowa

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Rajszula, Jatki, Senior, Radomskie Sukiennice

Adres obiektu: Plac Jagielloński 8

Czas powstania obiektu: 1898 r.

Projektant obiektu: August Zalewski – architekt miejski

Zleceniodawca obiektu: Magistrat Miasta Radomia

Opis obiektu: Jest to budynek podpiwniczony, parterowy, ukształtowany na planie prostokąta z trzema ryzalitami, których umieszczono wejścia do budynku – łącznie 5, z dwoma wieżyczkami na ryzalitach bocznych. Wnętrze hali dzieli się na trzy nawy, podtrzymywane rzędem żeliwnych kolumn. W każdej z naw znajdowało się pierwotnie 12 jatek przygotowanych do sprzedaży mięsa. Hala targowa swoim kształtem przypomina bazylikę. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków nr 158/A/82 z dnia 18.03.1982 r. i z dnia 16.07.1993 r.

Historia obiektu: W roku 1875 władze miejskie postanowiły poprawić warunki handlowe w mieście. Targowisko zlokalizowane przy ulicach Wałowej i Podwale zdominowane było przez handlarzy pochodzenia żydowskiego. Postanowiono zorganizować drugie targowisko na byłym placu ujeżdżalni koni zwanym z niemieckiego “Rajtszulą”. Pierwotnie władze miejskie nie myślały o budowie hali targowej, handel nadal odbywał się na wolnym powietrzu. W 1893 r. władze gubernialne poleciły prezydentowi miasta opracować projekt zagospodarowania nowego placu bazarowego. Decyzję tę uzasadniano tym, że należy podnieść warunki handlu oraz, że mieszkańcy powinni mieć wybór targowiska na którym się zaopatrują podstawowe produkty spożywcze. Nie wykluczone że był to także wyraz antysemityzmu rosyjskich władz gubernialnych. Władze miejskie na polecenie władz gubernialnych zareagowały dopiero trzy lata później. Plac wybrukowano, a w sierpniu 1896 r. August Zalewski przedłożył plany budowy hali targowej. Nie wiemy ile trwała budowa hali. Do naszych czasów zachował się protokół odbioru z 1898 r., sporządzony przez komisję techniczno-budowlaną, w którym stwierdzono, że budynek “nadaje się do użytku”. Początkowo handlowano w hali głównie mięsem i jego przetworami, do wszystkich stoisk handlowych doprowadzona była woda. Z czasami okupacji związany jest ciekawy epizod z dziejów hali targowej, kiedy to nad prawidłowością … kiszenia się kapusty w tutejszych piwnicach czuwał młody Andrzej Wajda. Plac Jagielloński, na którym znajduje się hala targowa, funkcję handlową pełnił do początku lat 50. XX wieku. Po II wojnie światowej hala przeszła na własność Państwowego Przedsiębiorstwa Handlu Wewnętrznego. W 1948 r. została gruntownie zmodernizowana i umieszczono w niej Państwowy Dom Towarowy “Senior”. W roku 1995 nabył halę prywatny przedsiębiorca, który po przeprowadzeniu generalnego remontu przywrócił hali pierwotne walory architektoniczne. Dawna Hala Targowa nadal pełni funkcje handlowe jako Dom Towarowy “Senior”.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 81.

Nazwa obiektu: Budynek Powiatowego Związku Samorządowego

Inne zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Pałac Ślubów, Rada Miejska

Adres obiektu: ul. Stanisława Moniuszki 9

Czas powstania: 1927 r.

Projektant obiektu: Alfons Pinno (1891-1976)

Zleceniodawca obiektu: Powiatowy Związek Samorządowy

Opis obiektu: Budynek Powiatowego Związku Samorządowego został wzniesiony w stylistyce zmodernizowanego klasycyzmu wg projektu Alfonsa Pinno, uznanego radomskiego architekta okresu międzywojennego. Był m.in. architektem powiatowym na powiaty: radomski, iłżecki i kozienicki, radcą budownictwa województwa kieleckiego, inspektorem urzędu wojewódzkiego poleskiego, nauczycielem w Średniej Szkoły Technicznej w Radomiu (później: Państwowych Szkołach Przemysłowych, Technikum Budowlanym – gdzie pełnił funkcję dyrektora). Od 1920 r. był członkiem a następnie prezesem Towarzystwa Krajoznawczego w Radomiu. Po II wojnie kierował Radomskim Oddziałem Centralnego Biura Projektów Architektonicznych i Budowlanych w Kielcach. Najważniejszymi jego realizacjami były: kościół w Nieznamierowicach, dwór w Winiarach pod Kaliszem, dwór i tartak we Wsoli, kościoły w Alojzowie i Krzyżanowicach, Szkoła Rolnicza na Wacynie, siedziba Sejmiku Powiatowego. Był także inicjatorem powstania obecnego muzeum im. Jacka Malczewskiego, gdzie przekazał część posiadanej kolekcji obrazów. Przedmiotowy budynek jest murowany z cegły i otynkowany, założony na rzucie litery L z dłuższym ramieniem od ulicy Sienkiewicza. Reprezentacyjna elewacja frontowa w formie ściętego narożnika posiada półokrągły portyk  z balkonem i schodami. Wieńczy ją trójkątny szczyt. Fasada jest flankowana dwoma ryzalitami. Od strony podwórza w narożniku budynku zlokalizowana jest półokrągła klatka schodowa. Część parterowa jest boniowana, oddzielona od górnych kondygnacji gzymsem. Otwory okienne są prostokątne  z wyjątkiem okien zakończonych półokrągło, mieszczących się w pierwszej kondygnacji. Portyk balkonowy tworzą kolumny jońskie w wielkim porządku (wysokie na dwie kondygnacje), wspierające balkon z balustradą tralkową. Pod oknami drugiej kondygnacji występują płyciny prostokątne, ozdobione rzędami tralek. We wnętrzu wyróżniają się: reprezentacyjny hol, klatka schodowa oraz sala główna. W holu znajduje się strop kasetonowy wsparty na kolumnach kanelurowanych oraz filarach. Klatka schodowa ma schody rozdzielne, łamane z ażurową balustradą żeliwną. W głównej sali na pierwszym piętrze występuje strop kasetonowy dekorowany dekoracją stiukową (rozety). W południowej ścianie usytuowany jest ślepy balkon z tralkową balustradą z profilowanym i dekorowanym podniebieniem. Ściany są zwieńczone  dekoracyjnym fryzem floralnym. Budynek został wpisany do rejestru zabytków pod nr A-1043 z dnia 19.07.2011 r.

Historia obiektu: Radom w okresie międzywojennym był największym miastem województwa kieleckiego. Otrzymał status miasta wydzielonego na prawie powiatu i stał się siedzibą dwóch urzędów powiatowych –  grodzkiego i ziemskiego. W związku z tym konieczne okazało się wybudowanie odrębnej siedziby dla władz powiatu ziemskiego (powiatowego związku samorządowego). Wybudowano ją w 1927 r. W okresie okupacji znajdowała się w nim komendantura niemieckiej żandarmerii wojskowej. Po zakończeniu wojny mieściła się tutaj Komenda Garnizonu, od 1947 r. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, następnie Komitet Miejski i Powiatowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz Urząd Stanu Cywilnego. Krótko w budynku swoją siedzibę miał Zarząd Regionu NSZZ „Solidarność”. Obecnie w budynku działa USC i Rada Miejska Radomia. 9 Maja 2016 r. na elewacji budynku odsłonięto tablicę upamiętniającą ofiary komunistycznego terroru. Organizatorem uroczystości był Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego.

Artystyczne konteksty obiektu: Budynek „Pałacu Ślubów” zagrał bank z czasów okupacji niemieckiej w filmie „Kontrybucja” Jana Łomnickiego z 1966 r.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 28.
A. Sawicki, Radom. Zabytki architektury, Radom 2013.
W. Kalinowski (red.), Urbanistyka i architektura Radomia, Lublin 1979.

Nazwa obiektu: Gmach Banku Państwa

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Sąd Rejonowy, NBP

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 43/45 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: 1910-1919 r.

Projektant obiektu: Zygmunt Słomiński (1879-1943)

Zleceniodawca obiektu: Bank Polski

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr A-1038 z dnia 06.07.2011 r. Wolnostojący, majestatyczny budynek odsunięty nieznacznie od linii zabudowy, dzięki czemu został mocniej wyeksponowany i nabrał jeszcze bardziej reprezentacyjnego charakteru. Budynek dawnego Sądu Rejonowego (a jeszcze wcześniej – Banku Polskiego) to piętrowy, klasycystyczny gmach o nietypowym rzucie. Plan przyziemia przypomina przekręconą i nieco wydłużoną  literę H, której jedno ramię stanowi część frontową, drugie – tylne skrzydło, które zostały połączone ze sobą holem w układzie bazylikowym. Część frontowa (południowa) od ul. Żeromskiego piętrowa, na wysokim  podpiwniczeniu z 11-osiową elewacją, podzieloną środkowym, 3-osiowym ryzalitem. Parter – co częste w śródmieściu – o delikatnym rysunku boniowania. Ryzalit poprzedzono szerokimi schodami i ozdobiono pilastrami doryckimi w wielkim porządku (przechodzącymi przez dwie kondygnacje). Pilastry wspierają obiegający cały front gzyms dekorowany tryglifami i rozetami (w tzw. metopach). Ryzalit wieńczy trójkątny naczółek, sponad którego widać, rzecz nietypową w radomskim śródmieściu – kopułę. Każda z osi zewnętrznych elewacji ujęta została  analogicznym – wielkim porządkiem. Tutaj też zastosowano, podobnie jak w ryzalicie, bardziej zdobioną oprawę okien parteru – łuk zamykający otwór zaakcentowany został opaską z palmetami. Powyżej każdej z nich (pomiędzy oknami wyższej kondygnacji) nałożono ornament w formie medalionu ze wstęgą. Pozostałe okna parteru otrzymały nad arkadą profilowaną opaskę z kluczem. Wszystkie okna piętra zostały zaakcentowane jednakowo – prostym gzymsem podokiennym wspartym parą konsol. Wnętrze dumnie utrzymało reprezentacyjny charakter – część środkową parterowego holu przesklepiono kolebkowo i doświetlono okrągłymi lunetami. Przęsła boczne oddzielone filarami z pilastrami w kształcie półkolumn jońskich, sufit ożywiono świetlikiem, a pomieszczenia parteru – sztukateriami. Skrzydło tylne posiada wtórnie dobudowane piętro.

Historia obiektu: Geneza budowy prezentowanego obiektu łączy się z radomskim Bankiem Polskim, ulokowanym w kamienicy czynszowej przy ul. Lubelskiej 52, który 01.01.1886 r. przejęty został przez utworzony oddział radomski Rosyjskiego Banku Państwa.  Był on agendą Warszawskiego Kantoru Rosyjskiego Banku Państwa. Pełnił podobne funkcje i obejmował teren zarówno guberni radomskiej jak i kieleckiej. W 1909 r., wobec nieodpowiednich warunków lokalowych, podjęto decyzję o budowie gmachu. Monumentalny budynek wzniesiony został w latach 1910-1919 według projektu arch. Zygmunta Słomińskiego (komisarza Rządu tzw. Republiki Radomskiej z 2 listopada 1918 r., późniejszego prezydenta Warszawy). Lokatorzy zaczęli się wprowadzać przed wybuchem I wojny światowej, gdy budynek nie był jeszcze wykończony. Jednak już w 1914 roku Bank ewakuował się do Rosji w związku z nadchodzącym frontem – 03.08.1914 r. przeniesiony został do Borysoglebska (gub. Tambowska), skąd nie wrócił do Radomia, w 1917 r. został rozwiązany. Pozostawiony budynek przejął Bank Polski S.A., a podczas II wojny światowej –  niemiecka kasa kredytowa. W latach 1945–2003 służył za siedzibę oddziału Narodowego Banku Polskiego, później – Sądu Rejonowego, a po niedawnej jego wyprowadzce budynek czeka na nową funkcję.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowa Wydanie, Radom 2012, s. 279.
WUOZ w Warszawie Delegatura w Radomiu, Gmach Banku Polskiego, ob. Sądu Rejonowego, Radom, ul. Żeromskiego 43/45, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, oprac. , I. Peryt-Gierasimczuk, 2003.

Nazwa obiektu: Elektrownia Miejska

Adres obiektu: ul. Romualda Traugutta 53 (dawniej Długa)

Czas powstania obiektu: oddana do użytku w 1901 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Rosyjskie Towarzystwo Elelektryczne “Union” S.A. w Petersburgu

Opis obiektu: Jest to neogotycki budynek z czerwonej cegły, z charakterystycznymi dużymi oknami u góry zakończonymi półkoliście. Wewnątrz znajdowały się urządzenia produkjące prąd oraz powieszczenia biurowe Elektrowni, obecnie – po gruntownej przebudowie obiektu – mieści się tu Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej „Elektrownia“.

Historia obiektu: Elektrownia radomska była pierwszą koncesjonowaną elektrownią w zaborze rosyjskim. Koncesję na budowę w 1900 roku otrzymało Rosyjskie Towarzystwo Elektryczne “Union” S.A. W umowie koncesyjnej Towarzystwo “Union” zobowiązywało się dostarczać prąd do oświetlania ulic, do celów domowych i przemysłowych. W 1908 roku doszło do zmiany właściciela, ponieważ Towarzystwo “Union” zostało postawione w stan likwidacji. Nowym właścicielem było Radomskie Towarzystwo Elektryczne S.A. Pierwszym dyrektorem Elektrowni został pochodzący z Radomia inż. Witold Idźkowski, absolwent Politechniki w Rydze. W czasie I wojny światowej Elektrownia Miejska poważnie ucierpiała. Rosjanie wycofując się z Radomia w 1915 roku zdemontowali i wywieźli w głąb Imperium Rosyjskiego część maszyn i instalacji (wydajność elektrowni spadła o 60%). Kolejnym dyrektorem w latach 1913-1920 był inż. Franciszek Bilek, absolwent Uniwersytetu w Liege, zaś w latach 1920-1941, dyrektorem Elektrowni był inż. Aleksander Chądzyński, także absolwent Uniwersytetu w Liege oraz Instytutu Politechnicznego w Petersburgu. W 1923 roku właścicielem Elektrowni została spółka belgijska Société d’Enterpries Électriques en Pologne SA. W latach 1924-28 Elektrownia przeszła gruntowną modernizację (wybudowano nową kotłownię oraz zainstalowano nowe turbiny). W okresie międzywojennym zatrudnionych było w Elektrowni ponad 70 pracowników (40 robotników, reszta to personel techniczny i pracownicy biurowi). Na początku 1939 roku sieć elektryczna w Radomiu wynosiła 89 km długości. Po wybuchu wojny Elektrownia znalazła się pod zarządem niemieckim. W ostatnich miesiącach wojny Niemcy wywieźli część urządzeń. Po wyzwoleniu Radomia 16 stycznia 1945 roku czynny był tylko jeden zespół maszynowy. W 1946 roku Elektrownia przeszła pod zarząd miasta, wiązało się to z wygaśnięciem koncesji. Na początku lat 50. XX wieku Radom został włączony do krajowego węzła energetycznego w Rożkach, co doprowadziło do zamknięcia Elektrowni w 1956 roku. Po odpowiedniej adaptacji obiekt stał się w 1963 roku jedną z ciepłowni miejskich. Ciepłownia w budynku dawnej elektrowni miejskiej została zlikwidowana pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Mienie jej zostało skomunalizowane, a w 2005 roku Prezydent miasta Radomia przekazał budynek na własność Zarządowi Województwa Mazowieckiego w celu utworzenia w obiekcie Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej “Elektrownia”. Pomysłodawcą powstania instytucji był Andrzej Wajda. Po wieloletnim remoncie uroczyste otwarcie nowej placówki kultury w mieście nastąpiło w 2014 roku.

Literatura, źródła:

T. Staniszewski, Elektrownia Miejska w Radomiu 1901-1956, Radom 2017.

Nazwa obiektu: Domy Gąski i Esterki

Adres obiektu: Rynek 4/5

Czas powstania obiektu: XVII wiek (Dom Esterki odbudowany w l. 50. XX w, na starych fundamentach)

Projektant obiektu: nieznany (autorami odbudowy Domu Esterki byli: Franciszek Okowiński i Marian Majewski, wnętrza zaprojektował Alfons Pinno)

Zleceniodawca obiektu: Dom Gąski – Stanisław Gąska; Dom Esterki – Ignacy Gaczkowski

Opis obiektu: Dom Gąski – jednopiętrowy, trójosiowy, z sienią z boku i jednobiegową klatką schodową, fasada z barokowym wolutowym szczytem, rozczłonkowanym pilasterkami, o dwóch kondygnacjach, zwieńczonym trójkątnie. Dom Esterki – jednopiętrowy, czteroosiowy, podpiwniczony, z jednobiegową klatką schodową, fasada z barokowym wolutowym szczytem zwieńczonym trójkątnie.

Historia obiektu: Dom Gąski wystawił rajca miejski Stanisław Gąska. Według tradycji kwaterował w nim dwukrotnie król szwedzki Karol Gustaw; pod koniec XVIII wieku mieściła się w nim apteka Christiana Valentino, zaś pod koniec XIX wieku skład piwa. Po II wojnie światowej przeszedł w ręce państwa. W roku 1954 został gruntownie wyremontowany i zaadoptowany do celów wystawienniczych. Dom Esterki uważany jest za jeden z najstarszych murowanych budynków mieszkalnych w Radomiu. Wystawiony został przez mieszczanina radomskiego Ignacego Gaczkowskiego. Miejscowa tradycja powstanie kamienicy wiąże w czasami Kazimierza Wielkiego i jego kochanki pochodzenia żydowskiego – Esterki. Właśnie w tej kamienicy miała zamieszkiwać, kiedy król przebywał w Radomiu, a na schadzki przychodził do niej podziemnym przejściem pod Rynkiem z zamku. W czasie okupacji niemieckiej rozebrany do piwnic. W latach 50. XX wieku odbudowany z pieniędzy Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy (informuje o tym kamienna tablica na fasadzie frontowej). Odbudowana kamienica nie jest wierna kopią swojej poprzedniczki, swoim wyglądem nawiązuje do Domu Gąski. Wnętrze zaadaptowano na potrzeby wystawiennicze. W odbudowanej kamienicy siedzibę znalazło Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (pierwsze tego typu w powojennej Polsce), słynące z organizacji Salonów Zimowych – wystaw sztuki współczesnej. W latach 1975-1990 swoją siedzibę w obu kamienicach miało Biuro Wystaw Artystycznych. Po jego likwidacji zarząd nad kamieniczkami sprawuje Muzeum im. Jacka Malczewskiego. W latach 1990–2018 mieściło się w Domach Gąski i Esterki –  Muzeum Sztuki Współczesnej, obecnie jego  zbiory zostały przeniesione do Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej “Elektrownia”, a budynki mają być poddane generalnemu remontowi.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012.

Nazwa obiektu: Budynek Sądu Okręgowego w Radomiu

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 10 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki), róg z ul. Sienkiewicza (dawną Michałowską, Mariacką)

Czas powstania obiektu: 1894 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Włodzimierz Kulczycki

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 231/A/84 z dnia 05.01.1984 r. Monumentalna budowla o cechach neorenesansu wzniesiona została przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Sienkiewicza, co pozwoliło na wyeksponowanie dwóch elewacji o różnych rozwiązaniach formalnych, złączonych dominantą w formie zaoblonego narożnika (rotunda). Pomimo zastosowania odmiennego detalu i obramień okien, całość jest spójna i harmonijna. Parter dwupiętrowego budynku zdobi boniowanie. Elewacja południowa (od ul. Sienkiewicza) ujęta została dwoma ryzalitami, z których każdy zwieńczono trójkątnym szczytem. Obramienia okienne 1 piętra stanowią opaski z trójkątnymi naczółkami (z wolutami i kluczem), natomiast 2 piętra – opaski z uszakami i z kluczem po środku. Całość wieńczy szeroki, zdobiony medalionami fryz (nawiązujący do mezzanino), wydzielony od dołu i od góry gzymsami kordonowym i koronującym. Narożniki ryzalitów podkreślają: na 1 piętrze – bonie, na 2 – narożne pilastry. Elewacja zachodnia (od ul. Piłsudskiego) flankowana jest analogiczną parą ryzalitów (od północy dodano 2 osie); różnice tkwią w rozwiązaniu 5-osiowej części między ryzalitami, którą zaprojektowano jako piętrową. Jest ona nieco wyższa od piętra ryzalitu, artykułowana naprzemiennie półkoliście zamkniętymi oknami (z opaskami i kluczami) oraz pilastrami w porządku jońskim. Powyżej znajduje się znane z elewacji południowej mezzanino, a różnice poziomów niweluje nieznacznie wprowadzenie tralkowej attyki. Oś środkową podkreśla wprowadzenie balkonu i pełnej attyki z naczółkiem. Dominantę całej kompozycji stanowi zaokrąglony, trójosiowy narożnik spajający obie elewacje, z piękną stolarką drzwiową w parterze. Obramienia okien piętra uproszczono na rzecz uplastycznienia części podokiennej i wsporników podtrzymujących balkon 2 piętra. Naroże dumnie wieńczy attyka z napisem „SĄD”. Nie mniej reprezentacyjnie prezentuje się wnętrze gmachu, szczególnie – hol z imponującymi łamano-powrotnymi schodami z podestami, o marmurowych stopniach i z żeliwną balustradą. W słoneczne dni klatkę schodową ożywiają smugi kolorowego światła, wpadającego przez okno i okulus o pięknych, geometrycznych podziałach i kolorowych kwaterach. Biegi schodów podtrzymują żeliwne, smukłe kolumny z korynckimi głowicami. Funkcję i splendor obiektu podkreśla późniejszy plafon z przedstawieniem Temidy – bogini sprawiedliwości.

Historia obiektu: W 1894 r. Włodzimierz Kulczycki na parceli przy skrzyżowaniu ulic Szerokiej i Michałowskiej (odkupionej od W. i Z. Gieryczów oraz B. i R. Zilbergów) w bezpośrednim sąsiedztwie swojej świeżo wybudowanej willi (ob. Biblioteka Miejska przy ul. Piłsudskiego 12), rozpoczął kolejną inwestycję. Monumentalny gmach już w 1896 r. był gotowy do użytku i został odkupiony przez Sąd Okręgowy Guberni Radomskiej. W  międzywojniu mieściła się tu Radomska Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych. W 1940 r. niemieckie władze przekazały budynek na potrzeby Polskiego Sądu Apelacyjnego – Polonische Justiztbehörden Appelationsgricht dla dystryktu Radomskiego. Po 1945 r. obiekt przejął Sąd Okręgowy. W 2014 r. wyremontowano elewacje zabytku. Wcześniej – w 2011 r. poddano konserwacji polichromię sufitu klatki schodowej przestawiająca boginię Temidę. Okazało się, że widoczny plafon stanowi zaledwie 2/3 polichromii zajmującej sufit – pozostała część schowana była pod tynkiem. Ile jeszcze tajemnic kryje monumentalny gmach sądu z ul. Piłsudskiego…?

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 33.

WUOZ w Warszawie Delegatura w Radomiu, Dyrekcja Kolei obecnie Sąd Wojewódzki, Radom, Nowotki 10, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, oprac. T. Książek, 1986.

Dokumentacja konserwatorska dekoracji malarskiej – plafonu sufitu klatki schodowej gmachu Sądu Okręgowego w Radomiu przy ulicy Piłsudskiego, oprac. mgr  Wojciech Wdowski, Radom, 2011, Wojewódzki Urząd Ochrony w Warszawie Delegatura w Radomiu,

Nazwa obiektu: Willa Kulczyckiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Biblioteka

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 12 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki)

Czas powstania obiektu: 1892 r.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu:

• 1896 r. – dodanie od strony południowej piętrowej dobudówki;
• 1939-1945 – dobudowa ciężkiego półpiętra (mezzanino), zrzucono tralkową attykę portyku

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Włodzimierz Kulczycki

Opis obiektu: Budynek wpisany do rejestru zabytków pod nr 232/A/84 z dnia 05.01.1984 r.; ogród pod nr 537/A/93 z dnia 25.11.1993 r. Zwartą pierzeję ulicy Piłsudskiego przerywa ażurowe ogrodzenie z majestatyczną bramą, za którą widać zieleniec i dalej dopiero interesujący nas budynek – neorenesansową willę. Dzieje prezentowanego budynku odcisnęły piętno na jego obecnym wyglądzie. Całość tworzy rozłożystą, mocno horyzontalną bryłę podzieloną na dwie zasadnicze części. Najstarsza – parterowa część budynku charakteryzuje się eleganckimi proporcjami. Dominantę i główny akcent strefy wejściowej stanowi ustawiony na podeście poprzedzonym schodami, czerokolumnowy portyk z kapitelami kolumn w uproszczonym porządku korynckim. Tutaj pseudo-belkowanie sprytnie i niepostrzeżenie kryje balkon, którego pełna balustrada z dumą informuje o obecnej funkcji obiektu. Znaczną wysokość parteru niweluje odpowiednio wyważony detal architektoniczny dekorujący otwory okienne i rozciągnięty powyżej fryz. Obramienia okienne składają się z bardzo rozbudowanej dekoracji, złożonej z uszkowych opasek obwiedzionych od wewnątrz koronką; pod uszakami umieszczono niewielkie woluty, pod parapetem – gzyms odcinkowy podtrzymywany przez parę konsolek w formie tryglifów, a ponad oknem  – naczółek złożony z prostego gzymsu z ząbkowaniem, na którym znajduje się płyta ujęta w woluty zdobiona girlandą, a jeszcze powyżej – plastyczny, gięty gzyms spięty dekoracyjnym kluczem. Znajdujący się powyżej fryz wykazuje się nie mniejszą elegancją; zdobiony jest naprzemiennie uszakowymi płycinami (z owalnym lustrem w środku) oraz parami girland z wisiorami. Harmonię zamkniętą w części przyziemia zaburza rozwiązanie piętra; ponad strefą wejściową wprowadzono ciężkie, niskie półpiętro. Przy tym nieporównywalnie lepiej wypada część południowa – tutaj piętro otrzymało skromniejsze od parteru zdobienia, jednak tworzące z nim spójną, wyważoną całość.

Historia obiektu: Parterową willę wzniesiono na zlecenie Włodzimierza Kulczyckiego na działce nabytej od W.Z. Gieryczów i B.P. Zilbergów w 1892 r. Obiekt wkrótce zakupił Bank Handlowy S.A. w Łodzi, który, po rozbudowie piętra, dwa lata później utworzył w nim swój oddział. Po przeprowadzce banku pod adres Piłsudskiego 6, budynek mieścił szkołę podstawową, tymczasowo siedzibę Polskiej Macierzy Szkolnej, Kasę Chorych, redakcję „Ziemi Radomskiej”, a w latach 1934-1938 biura Ubezpieczalni Społecznej, która zastąpiła Powiatową Kasę Chorych. W czasie II wojny światowej parter nadbudowano o ciężkie, niskie pięterko, które zaburzyło estetykę harmonijnej i spójnej wcześniej kompozycji. Nadbudówka mieściła mieszkanie dla telefonistek, a parter – sprzęt pocztowy i prawdopodobnie też radiowy. Po przejęciu własności na rzecz Skarbu Państwa w 1945 r. budynek przekazano Muzeum Miejskiemu, rezydującemu tam do 1992 r. W tym roku obiekt przeszedł pod pieczę Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej (od reformy administracyjnej z 1999 r. – Miejskiej Biblioteki Publicznej), która  funkcjonuje w tym urokliwym miejscu do dziś.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 21, 57.

M. Kowalik, Z dziejów ul. Piłsudskiego, „Bibliotekarz Radomski” 2000, nr 1, s. 12-15.

Katalog Zabytkowej Architektury Radomia: http://hnwu2l.webwavecms.com/artykuly-r-m%2C-biblioteka

Nazwa obiektu: Dom Podworskich

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: “Narodówka”

Adres obiektu: ul. Stefana Żeromskiego 37 (dawna Lubelska)

Czas powstania obiektu: 1866-1867 r.

Projektant obiektu: Antoni Kacper Wąsowski – budowniczy guberni radomskiej w latach 1861-65

Zleceniodawca obiektu: małżeństwo Andrzej i Teofilia Podworscy

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 427/A/90 z dnia 11.05.1990 r. Budynek zwany dawniej “Narodówką” wzniesiony został w miejscu prestiżowym i już wówczas mocno wyeksponowanym – przy placu przed siedzibą Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Lokalizacja oraz sąsiedztwo wymogły utrzymanie reprezentacyjnego wykończenia elewacji nie tylko frontowej, lecz także i szczytowej – od strony placu, od lat zwanego „fontannami”. Zwarta bryła o eleganckich proporcjach otrzymała neorenesansowy wystrój elewacji. Fasada rozpoczynająca dalszą część pierzei ulicy Żeromskiego artykułowana jest sześcioma osiami. W poziomie dzieli się na wyodrębnione kompozycyjnie trzy kondygnacje oraz nadbudówkę w formie mezzanino (półpiętra). Wysoki parter przeznaczony jest obecnie na cele usługowe, łącznie z przekształconą częścią pierwotnej strefy wejściowej do kamienicy; udekorowany został wysuniętym cokołem oraz delikatnym rysunkiem boniowania, a zwieńczony fryzem, który stanowi zarazem podstawę dla obramienia okiennego piętra składającego się z cokołu, profilowanej opaski okiennej oraz odcinkowego naczółka z ząbkowaniem. Ponad nim przeciągnięto prosty gzyms podokienny dzielony drobnymi konsolkami, służącymi jako oparcie dla profilowych opasek otworów okiennych drugiego piętra. Okna tej kondygnacji nie dość, że są nie tylko niższe od tych na pierwszym piętrze, lecz także – posiadają skromniejszą oprawę. Ich obramianie składa się profilowanej opaski zwieńczonej prostym naczółkiem w formie gzymsu. Powyżej wprowadzono trójstrefowe zwieńczenie nawiązujące do antycznego belkowania złożone z architrawu, fryzu oraz masywnego gzymsu koronującego. Fryz ten jest jednym z piękniejszych i bardziej oryginalnych przykładów detalu architektonicznego w skali Radomia; przedstawia on putta, czyli dziecięce aniołki trzymające rozciągnięte między sobą girlandy kwiatów. Warto przyjrzeć się także uważniej rozciągniętemu powyżej rozbudowanemu zwieńczeniu, na który składają się gzyms, ząbkowanie, perełkowanie oraz konsole z palmetami i typowo renesansowe rozety wspierające najbardziej wysunięty odcinek. Powyżej dołożono półpiętro, którego jedyną dekoracją są proste pilastry. Ściana szczytowa pozbawiona okien podziałami nawiązuje do frontu: przeciągnięto na nią cokół, boniowanie, fryzy, gzymsy kordonowe (międzykondygnacyjne) i koronujący. Wysokość pięter zajmują trzy blendy, których półokrągłe zamknięcia położone zostały w obrębie drugiego piętra. W ich przyłączach umieszczono cztery rzeźby z popiersiami przedstawiającymi najprawdopodobniej Platona, Sokratesa, Cezara oraz – co nie jest pewne – Arystotelesa. Na wysokości nadbudowanego półpiętra wprowadzono schodkową attykę zwieńczoną drewnianym akroterionem. Wnętrze klatki schodowej kryje piękne schody.

Historia obiektu: Kamienicę wzniesiono w latach 1866-1867 na posesji należącej do małżeństwa Andrzeja i Teofili Podworskich. Budowa kamienicy tak reprezentacyjnym miejscu – tj. w sąsiedztwie siedziby Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego – wymagała od nich dokonania specjalnych uzgodnień projektu pod względem estetycznym z samym Towarzystwem. W 1902 r. arch. August Załuski wykonał plan budynków gospodarczych usytuowanych w podwórzu kamienicy. Podworscy byli  także właścicielami Apteki “Pod Białym Orłem” (prosperującej przy ul. Żeromskiego 5 do 2013 r.). Zarówno apteka jak i dom właścicieli słynęły z działalności konspiracyjnej. Andrzej Podworski był z tego powodu represjonowany przez władze carskie, a samą kamienicę na początku XX w. zaczęto potocznie nazywać “Narodówką”. Patriotyczna działalność utrzymywała się w tym budynku w kolejnych dziesięcioleciach; przed II wojną światową mieściła drogerię, której właściciel – Krotke w czasie okupacji przemycał medykamenty do radomskiego getta. Mieszkańcami kamienicy byli także żołnierz kampanii wrześniowej, czy łączniczka AK. Po wojnie kamienicę przeznaczono na lokale komunalne, w parterze mieściły się cukiernia i drogeria z oryginalnym wyposażeniem. Układ I piętra przekształcono na potrzeby Banku Spółdzielczego, później ponownie zmieniając na cele mieszkalne. W 1990 r. własność wróciła do spadkobierców,  którzy w 2010 roku podjęli się remontu zaniedbanej i zniszczonej już wówczas elewacji i dachu. Niemałym trudem, dzięki staraniom właścicieli, udało się pozyskać na te prace dofinansowanie z budżetu miasta. Pieczołowicie przeprowadzone prace konserwatorsko-restauratorskie przy elewacji i odtworzenie oryginalnej stolarki okiennej wg pierwowzoru przywróciło „Narodówce” reprezentacyjność i majestat, które przyświecały inwestorom podczas budowy tego znamienitego obiektu.

Literatura, źródła

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 57-58.

W.M. Kowalik, Towarzystwo Kredytowe i Narodówka, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2002, nr 2, s. 5-8.

http://radom.wyborcza.pl/radom/1,48201,18751502,narodowka-perelka-ocalona-o-jednej-z-najpiekniejszych-kamienic.html

Nazwa obiektu: Budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich

Adres obiektu: ul. Józefa Piłsudskiego 15 (dawna Szeroka, Marcelego Nowotki)

Czas powstania obiektu: 1897 r.

Projektant obiektu: August Załuski – budowniczy miejski, który w latach 1885-1897 zajmował stanowisko miejskiego architekta

Zleceniodawca obiektu: Przemysłowcy Radomscy

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr 335/A/86 z dnia 03.04.1986 r. Reprezentacyjny, jednopiętrowy gmach z neogotyckim wystrojem elewacji. Dekoracyjność i tak już bogato zdobionej fasady podkreśla kontrast ceglanego lica z kamiennym – piaskowcowym detalem. Główne akcenty elewacji frontowej stanowią umieszczone w sąsiedztwie skrajnych osi plastycznie opracowane ryzality z trójkątnymi szczytami z nałożoną dekoracją schodkową; każdy z ryzalitów posiada w strefie parteru portal (obramienie wejścia i bramy) z kolumnami wspierającymi dekorację balkonu piętra z piękną barierą z dekoracją maswerkową, flankowaną (ujętą z boku) sterczynami. Ponad drzwiami balkonowymi, w ostrołucznej blendzie na lewym (południowym) ryzalicie umieszczono herb guberni radomskiej. Ten typ herbu wprowadzono w okresie Królestwa Polskiego, zastępując dawne herby województw i ziem. Gubernia radomska otrzymała tarczę ze snopem pszenicy otoczonym z obu stron młotami, jako symbol rolniczo-przemysłowego charakteru ziem. Na prawym (północnym) ryzalicie analogicznie umieszczono herb Radomia. Nie byłoby w tym nic szczególnego, gdyby nie fakt, że Rosja dekretem z 1822 r. zabroniła używania godeł miejskich w pieczęciach urzędowych (zastąpionych herbem państwowym Królestwa Polskiego). Na przekór temu herb miasta zagościł na kilku elewacjach radomskich budynków – w tym także na Piłsudskiego 15. Charakterystyczne dla tego obiektu jest także rozwiązanie dekoracji półkoliście zamkniętych okien środkowej części piętra – neogotycki charakter nadają ostrołuczne obramienia z motywem roślinnym nawiązującym do średniowiecznych maswerków. Oko cieszy nie tylko zewnętrzny wystrój budynku, ale także jego wnętrze. Na parterze, za przedsionkiem, zachował się duży fragment oryginalnej posadzki, otoczonej współczesnymi płytkami oraz żeliwne schody z balustradą. Policzek schodów zdobi tabliczka producencka zakładu Osińskich: Fabryka Machin J. Osiński i syn w Radomiu.

Historia obiektu: Gmach Kasy Pożyczkowej wybudowano z inicjatywy i funduszy przemysłowców radomskich w 1897 r. według projektu Augusta Załuskiego – budowniczego miejskiego. Budynek był siedzibą Kasy do 1922 r., kiedy został przejęty przez Bank Przemysłowców Radomskich S.A., którego założycielami byli m.in. Ludwik Klinowski, Jan Saski, Witold Tyliński, a w jego zarządzie i radzie zasiadali jedni z najznamienitszych obywateli Radomia. Jego siedzibę przejął już w 1928 r. Bank Gospodarstwa Krajowego Oddział w Radomiu. Instytucja ta była jedną z najważniejszych instytucji finansowych ówczesnego województwa kieleckiego, obejmując aż ok. ¾ jego obszaru tj. 12 powiatów. Od 1941 r. funkcjonował już w ograniczonym zakresie pn. Landeswirtschaftsbank, a zlikwidowany został w 1948 r. Budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich jest przykładem obiektu, w którym zachowano pierwotną funkcję, pomimo niezwykle szybkich i diametralnych przemian cywilizacyjnych i technologicznych – od powstania, aż po dzień dzisiejszy jest siedzibą instytucji związanych z finansami i bankowością. Obecnie – siedziba Banku Pekao S.A.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 21, 22.

M. Kowalik, Z dziejów ul. Piłsudskiego, „Bibliotekarz Radomski” 2000, nr 1 s. 12-15.

Katalog Zabytkowej Architektury Radomia: http://hnwu2l.webwavecms.com/Pilsudskiego_15

https://twojradom.pl/artykul/radomskie-wedrowki/395335

Nazwa obiektu: Dom Starościński

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: „Dom wedle bramy”

Adres obiektu: ul. Grodzka 8

Czas powstania obiektu: połowa XIX w. (na miejscu pierwotnego budynku z połowy XIV w.)

Najważniejsze przebudowy obiektu: 2010-2012 r. – rewitalizacja obiektu

Zleceniodawca obiektu: Król Kazimierz III Wielki (pierwotny budynek)

Opis obiektu: Jest to dwukondygnacyjny nakryty mansardowym dachem budynek z użytkowym poddaszem. Fasady zdobi boniowanie oraz gzymsy okienne. Budynek posiada trzy wejścia i z dwóch stron otoczony jest skwerami. Na jednym z nich umieszczono makietę przedstawiającą wygląd kompleksu Zamku Królewskiego w Radomiu według stanu z XVII wieku. Budynek wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 21.03.1984 r. i Nr  251/A/84.

Historia obiektu: Pierwotny obiekt, w miejscu gdzie stoi obecny budynek, został wybudowany w połowie XIV wieku i był częścią zabudowań Zamku Królewskiego. Znajdowały się w nim pomieszczenia gospodarcze – na parterze dwie kuchnie, zaś na piętrze dwa pomieszczenia, z których jedno połączone było z gankiem prowadzącym do tzw. Domu Wielkiego. Nazwa budynku wywodzi się z okresu staropolskiego, kiedy w zamkowej oficynie znajdowała się siedziba starosty – przedstawiciela monarchy, który był właścicielem zamku. Na przestrzeni wieków obiekt pełnił różne funkcje. W 1827 r. funkcjonowała tu Fabryka Wyrobów Bawełnianych Selima Blocha (ojca króla kolei żelaznych – Jana Bogumiła Blocha), później mieścił się tu Wydział Hipoteczny. W 1848 r. w budynku ulokowano szkołę elementarną. Wkrótce potem obiekt został rozebrany, a na jego fundamentach wzniesiono istniejący do dziś budynek. W 1939 r. na krótko ulokowano tu zbiory Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Po II wojnie światowej obiekt zajmowany był przez Pogotowie Opiekuńcze. Po przejęciu go przez „Rewitalizację” sp. z.o.o. w 2010 r. rozpoczęto badania archeologiczne i przygotowania do remontu budynku, który zakończono w czerwcu 2012 r. Po remoncie Dom Starościński stał się siedzibą radomskiej placówki badawczej Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Zespołu Naukowego do Badań Dziejów Radomia i Związku Harcerstwa Rzeczpospolitej. W średniowiecznych piwnicach urządzono wystawę z eksponatami pozyskanymi w trakcie wykopalisk prowadzonych na obszarze Miasta Kazimierzowskiego.

Literatura, źródła:

Z. Lechowicz, Zamek Królewski w Radomiu: archeologia i architektura. Badania i interpretacje, Radom 2012, s. 34.

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 366.

Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. Przewodnik, Radom 2008, s. 5-19.