Nazwa obiektu: Cmentarz rzymskokatolicki
Adres obiektu: ul. Bolesława Limanowskiego 72 (dawna Starokrakowska, Feliksa Dzierżyńskiego)
Czas powstania: 1812 r.
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: Władze miejskie
Opis obiektu: Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Limanowskiego zachował najważniejsze historyczne elementy umożliwiające prześledzenie głównych etapów jego rozwoju. Mur od strony ul. Limanowskiego został wzniesiony z cegły i otynkowany, przykryty płytami piaskowca, dzielony na przęsła. Brama jest trzyosiowa z dwiema furtami, posiada formę parawanową, zwieńczoną trójkątnym szczytem u góry ogzymsowanym. Flankują ją spływy. Nad furtami ustawiono kamienne, antykizujące urny. W prześwicie bramy zachowały się dwuskrzydłowe wrota kute w żelazie, wykonane wg projektu inż. Stefana Lamparskiego, architekta miejskiego w zakładzie Andrzeja Małeckiego. Na jednym ze skrzydeł umieszczony jest lwi łeb osadzony na kartuszu, drugi skradziono na przełomie lat 70. i 80. XX w. Na południe od bramy w murze zlokalizowany jest budynek cmentarny założony na planie prostokąta, parterowy, przykryty dachem dwuspadowym. Główna aleja prowadzi w kierunku zachodnim do dawnej bramy cmentarnej. Budynek ten posiada przejście bramne z dwoma pomieszczeniami po bokach, zwieńczony jest wieżyczką na sygnaturką. Mieści się tutaj grobowiec biskupów radomskich. Na północ od bramy głównej znajduje się budynek kostnicy, na ścianach którego umieszczono stare płyty nagrobne. Na terenie cmentarza zachowały się setki cennych nagrobków historycznych. W 2011 r. został wpisany do rejestru zabytków zespół 335 nagrobków z najstarszych kwater: 3A, 4A, 5A, 6A, 7A, 8A, 10A, 11A, 12A pod nr B-358 z dnia 06.12.2011 r. Najstarszy zachowany obiekt to nagrobek żołnierza wojen napoleońskich Franciszka Truszkowskiego (4A), który zmarł w wieku 32 lat, w grudniu 1820 r. Na terenie nekropolii oprócz grobów indywidualnych znajdują się mogiły zbiorowe, wojenne: polskich żołnierzy poległych w latach 1919–1920, żołnierzy 72 Pułku Piechoty poległych w 1939 r., żołnierzy AK, członków Szarych Szeregów, strażaków służby pomocniczej rozstrzelanych 7 lipca 1944 r. przez Niemców. Cennym elementem cmentarza jest zieleń. Zachowały się resztki nasadzeń z przełomu XIX i XX w., najwięcej drzew zachowało się z nasadzeń w latach 30. XX wieku. Są to przede wszystkim świerki, brzozy, klony, jesiony a nawet wierzby. Nekropolia został wpisana do rejestru zabytków pod nr 248/A/84 z dnia 20.03.1984 r. Wpis objął Kwaterę Legionistów, najstarsze kwatery w liczbie 51 wraz z nagrobkami wykonanymi przed 1945 r., drzewostanem oraz architekturą cmentarną.
Historia obiektu: W Radomiu cmentarz grzebalny, polowy powstał w 1812 r., kiedy zamknięto cmentarz na grodzisku Piotrówka, ostatni z położonych w pobliżu kościołów (rozporządzenie Komisji Policyi Rzeczypospolitej z dnia 18 lutego 1792 r. o przeniesieniu wszystkich cmentarzy poza teren przykościelny). W pierwszych latach na nowym cmentarzu w Radomiu chowano wszystkich chrześcijan, do 1834 r. ewangelików, do 1839 r. prawosławnych. Potem obiekt przeszedł na własność parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu. Nowo powstały cmentarz założono na dwumorgowej działce, ogrodzono w części parkanem z bali i płotem z żerdzi. W 1849 r. został poszerzony i uzyskał powierzchnię trzykrotnie większą. W latach 50. XIX w. wzniesiono murowane ogrodzenie z cegły i uporządkowano drogę dojazdową z miasta na cmentarz. Istotne zmiany w funkcjonowaniu cmentarza wprowadzono poprzez stworzenie układu przestrzennego z podziałem na części na zasadach jakie miały miejsce na cmentarzach warszawskich. Wcześniej pochówków dokonywano na cmentarzu bez żadnego porządku. Pracami tymi kierował Komitet Urządzania Cmentarza Katolickiego. Projektantem regulacji cmentarza był inżynier gubernialny Maciej Bayer. Kolejną inwestycją zrealizowaną była przebudowa drewnianej bramy cmentarnej na murowaną w 1864 r. Do bramy prowadziła aleja od Traktu Starokrakowskiego. Po roku 1887 teren przed bramą włączono bezpośrednio do cmentarza z przeznaczeniem na nowe pochówki, przez co obiekt ten stracił funkcję bramy cmentarnej. Obiekt zachował się do dzisiaj i pełni rolę istotnego akcentu przestrzennego głównej alei cmentarza. W 1867 r. cmentarz uporządkowano, jedynie mur cmentarny nadal wymagał remontu. W latach 70. XIX w. pojawiła się potrzeba powiększenia cmentarza ze względu na duży przyrost liczby mieszkańców Radomia. W tym czasie cmentarz podzielony był na 13 części. W 1872 r. dokupiono działkę o powierzchni ponad 4 mórg. Jednakże ze względu na gliniaste podłoże uznano ten teren za nieprzydatny. W związku z tym zakupiono kolejne działki. W latach 1885-87 wybudowano mur i bramę. Ważnym wydarzeniem w rozwoju cmentarza było sporządzenie planu regulacyjnego, dzięki czemu uzyskał obecny wygląd i układ. Prace wykonano w latach 1889-90. Polegały m.in. na utworzeniu nowych kwater, ponumerowaniu grobów, poszerzeniu alejek. Nad pracami czuwał p. Jakubiński, obywatel i ogrodnik radomski. Zachował się plan sporządzony w 1889 r. przez geometrę J. Sochackiego. Teren cmentarza podzielono na trzy części: A (teren włączony do 1849 r.), B (do 1881 r.) i C (do 1876 r.). Natomiast części podzielono na sekcje. Najstarsza A została podzielona na 14 sekcji, w których zinwentaryzowano 1600 nagrobków. Dokument zachował się w archiwum administracji cmentarza. W części C nie chowano zmarłych, z powodu wspomnianego wcześniej gliniastego i podmokłego podłoża. Część B podzielano na 16 sekcji, wytyczono aleje, które obsadzono drzewami. Natomiast sekcje zaznaczono kamiennymi słupkami. Na początku lat 90. XIX w. przeprowadzono następujące prace: zniwelowano teren części B; posadzono wzdłuż wyrównanych alei grochodrzewy i jesiony. Główną inwestycją była jednakże budowa murowanego budynku w części C. Miał mieścić kancelarię administracji cmentarza. Roboty budowlane trwały od 1893 do 1901 r. Budynek usytuowano po zachodniej stronie bramy cmentarnej, wzdłuż muru ogrodzenia. Architektura budynku była prosta. Na początku jednak pełnił funkcję domu ogrodnika (Jakubińskiego). W 1890 r. prezes Towarzystwa Dobroczynności i członek Dozoru Kościelnego Konstanty Luboński spisał nagrobki i około 1600 inskrypcji, które to spisy zachowały się we fragmentach do dzisiaj. Natomiast J. Luboński opracował monografię cmentarza. Istotna zmianą w układzie przestrzennym cmentarza było powstanie kwater żołnierskich, co miało miejsce podczas trwania I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. W jednej z nich pochowano legionistów Piłsudskiego. W oddzielnej pogrzebano żołnierzy poległych w wojnie 1920 r. Poza tym założono cmentarz żołnierski naprzeciw cmentarza rzymskokatolickiego. W 1925 r. włączono do cmentarza dużą działkę od strony miasta, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem mieszkańców tej części Radomia. Złożono w związku z tą sprawą memoriał (15 kwietnia 1932 r.), który stwierdzał, że nie ma warunków do dalszych pochówków i konieczne jest zamknięcie cmentarza. Memoriał, choć uzyskał poparcie władz miasta, nie przyniósł zamierzonego skutku. W 1944 r. z funduszy magistratu niemieckiego wzniesiono budynek kostnicy, gruntownie przebudowany w latach 1990-91. Został podwyższony przez przykrycie go w części wysokim i stromym dachem. Po jego przebudowie umieszczono na ścianach budynku kilkanaście płyt nagrobnych, które znajdują się tam do dzisiaj. Usytuowano go na wschód od bramy głównej w narożniku cmentarza. Podczas II wojny światowej na cmentarzu chowano żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. Cmentarz podczas okupacji był miejscem straceń. W 1945 roku na terenie cmentarza pogrzebano żołnierzy radzieckich, których szczątki następnie przeniesiono na cmentarz prawosławny. Po zakończeniu II wojny światowej jeszcze trzykrotnie poszerzano teren cmentarza (w 1948, 1970 i 1985 r.). W wielu grobach pochowani są wybitni Radomianie. Wśród nich między innymi: Jan Kanty Trzebiński (1828-99) – drukarz i wydawca, Józef Brandt (1841-1915) – znany artysta malarz, Jan Luboński (1863-1936) – prawnik i historyk, autor „Monografii historycznej miasta Radomia”.
Literatura, źródła:
J. Luboński, Monografia historyczna miasta Radomia, Radom 1907.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.
W.M. Kowalik, Obiekty architektury na cmentarzu rzymskokatolickim w Radomiu, w: Cmentarz rzymskokatolicki w Radomiu przy dawnym trakcie starokrakowskim obecnie ul. Limanowskiego, t. V, Radom 2007.
A. Penkalla, Dzieje cmentarza, w: Cmentarz rzymskokatolicki w Radomiu przy dawnym trakcie starokrakowskim obecnie ul. Limanowskiego, t. I, Radom 1997.
E. Pierzyńska-Jelska, Kraina Wiecznej Ciszy… 1812-2012 Dwieście lat Nekropolii Rzymsko-Katolickiej w Radomiu, Kielce 2011.
