Posts in category: Pomniki

Nazwa obiektu: Kaplica na cmentarzu wojskowym

Adres obiektu: ul. Bolesława Limanowskiego 41 róg z ul. Obrońców

Czas powstania obiektu: 1915 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: austriacka administracja wojskowa

Opis obiektu: Kaplica znajduje się na końcu głównej alei cmentarza wojskowego. Jest to stosunkowo okazała, murowana budowla jednonawowa z prezbiterium zamkniętym półkoliście. Ściany budowli zdobią cztery łukowato zamknięte okna z kolorowymi szybkami. Frontowe wejście poprzedzone jest podcieniem wspartym na czterech drewnianych kolumnach o dekoracji rzeźbiarskiej nawiązującej do sztuki ludowej. Można tu zobaczyć motyw krzyża kawalerskiego (fr. croix pattée, niem. Tatzenkreuz) czyli heraldyczną formę czteroramiennego krzyża o rozszerzających się i wklęsłych ramionach zakończonych prostymi bokami. Kaplica nakryta jest spadzistym dachem pokrytym blachą miedzianą. Na szczycie  dachu umieszczona jest sygnaturka zwieńczona ozdobnym krzyżem. Nad drzwiami wejściowymi do kaplicy umieszczona jest kwadratowa tablica pamiątkowa.

Historia obiektu: Cmentarz wojskowy ulokowany naprzeciwko nekropolii rzymskokatolickiej w Radomiu utworzony został po lipcu 1915 r., kiedy to wojska monarchii Austro-węgierskiej zajęły ostatecznie miasto. Nekropolia przeznaczona została dla pochówków wszystkich żołnierzy poległych w walkach I wojny światowej. Jeszcze w tym samym roku na osi głównej alejki cmentarza austriacka administracja wojskowa zleciła wybudowanie kaplicy. Nadany jej został specyficzny wygląd, upodabniający ją do obiektów charakterystycznych dla regionu Alp – co można odczytywać jako swoistą tęsknotę austriackich żołnierzy „górali” za rodzimymi pejzażami. Po 1918 r. na cmentarzu wokół kaplicy chowano żołnierzy garnizonu radomskiego (w 1935 r. ekshumowano stąd szczątki żołnierzy prawosławnych i przeniesiono na cmentarz przy ul. Warszawskiej). Nekropolia ponownie stała się wojenną w 1939 r. Podczas okupacji na cmentarzu zaczęły się pochówki żołnierzy niemieckich. Teren nekropolii został znacznie rozszerzony w stronę południową i obejmował cały teren dzisiejszego parkingu. Pochówki na cmentarzu wojskowym przy kaplicy trwały do 17 września 1981 r., po czym cmentarz zamknięto. W ostatnich latach pochówki zostały wznowione. Do swoistego sensacyjnego odkrycia doszło podczas prac konserwatorskich prowadzonych przy kaplicy w 2016 r. Odkryto wtedy nad drzwiami kaplicy zatynkowaną piaskowcową tablicę pamiątkową z napisem treści: „POLEGŁYM W WOJNIE / ŚWIATOWEJ / WIECZNY ODPOCZYNEK / BOHATEROM-LEGJONISTOM / CZEŚĆ”. Tablica ta zasłonięta została albo w 1939 r. przez Polaków w obawie przed zniszczeniem jej przez Niemców, albo zakryta specjalnie przez komunistów już po 1945 r.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 45, 117.
W.M. Kowalik, Obiekty architektury na cmentarzu rzymskokatolickim w Radomiu, w: Cmentarz rzymskokatolicki w Radomiu przy dawnym trakcie starokrakowskim, obecnie ul. B. Limanowskiego, t. V, Radom 2007, s. 29-30.

Nazwa obiektu: Kapliczka Pana Jezusa z ul. Malczewskiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Kapliczka św. Jana, kapliczka Jezusa Miłosiernego

Adres obiektu: ul. Jacka Malczewskiego 25

Czas powstania obiektu: 1855 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: parafia farna pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu

Opis obiektu: Jest to najokazalsza radomska kapliczka kubaturowa położona już za dawną rogatką warszawską (po przeciwnej stronie ulicy). Wybudowana została w stylu neogotyckim. Posiada we froncie dość wysoki, łukowato zwieńczony otwór wejściowy, przesłonięty żeliwną kratą. Nad wejściem znajduje się plafon z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. We wnętrzu odnajdziemy skromny, murowany stół ołtarzowy z licznymi dewocjonaliami oraz dominującą, niemalże majestatyczną figurę Chrystusa. Jest to niezwykłe rzeźbiarskie przedstawienie Zbawiciela, które można odczytywać jako wizerunek Miłosiernego Boga-Człowieka, a zarazem Pantokratora, czyli Władcy Wszechświata. Chrystus ukazany jest tu jednak bez charakterystycznych atrybutów, to jest wyciągniętej w geście błogosławieństwa prawej ręki oraz księgi Pisma Świętego. Oglądając rzeźbę widzimy prawą dłoń Chrystusa złożoną na piersi, wskazującą na miłosierne serce. Lewą ręka zaś Jezus unosi lekko szatę, tak jakby wskazywał na znajdującą się pod Jego stopami kulę ziemską. Można przypuszczać, że rzeźbiarz w ten sposób chciał przedstawić prawdę o tym, iż Chrystus swym miłosierdziem pragnie ogarnąć cały świat, że jest Miłosiernym Pantokratorem. Jeszcze do niedawna wewnątrz kapliczki znajdowała się tablica z napisem: „Miłość Boga i bliźniego obowiązkiem każdego. Rok 1855”. Kapliczka jest otynkowana i pomalowana na szary kolor, posiada trzyspadowy dach kryty blachą i we froncie niewielką wieżyczkę z krzyżem na szczycie. Kapliczka wpisana jest do rejestru zabytków pod datą 24.05.1993 r. i Nr 76/B/93.

Historia obiektu: Korzenie kapliczki sięgają zapewne jeszcze czasów staropolskich. Obiekt położony jest bowiem w miejscu, gdzie dawniej znajdował się folwark plebański parafii farnej św. Jana Chrzciciela, istniejący tu  przynajmniej od II połowy XVI w. (stąd pojawiająca się czasem nazwa: kapliczka św. Jana). W czasach I RP znajdował się tu także drewniany dworek wynajmowany przez proboszcza deputatom przyjeżdżającym na obrady Trybunału Radomskiego. Niewykluczone, że jakaś forma obiektu sakralnego istniała tu więc jeszcze przed rozbiorami. Wzniesienie kapliczki w obecnym kształcie (1855 r.) zawdzięczać należy zapewne staraniom proboszcza farnego ks. Michała Kobierskiego. Geneza samej figury Chrystusa z kapliczki może zaś sięgać czasów Powstania Listopadowego. Kapliczka była świadkiem interesujących wydarzeń o charakterze religijno-patriotycznym. Jak podaje ks. Jan Wiśniewski „Od tej kaplicy odbył uroczysty ingres do Fary ks. biskup Juszyński, jadąc już jako biskup z Warszawy do swej Dyecezyi”. Było to ledwo kilka lat po wzniesieniu obiektu, w 1859 r. Z kroniki farnej wiadomo, że w 1883 r. „P. Alojzy Imbs, starszy bractwa zajął się wyrestaurowaniem a nawet przebudowaniem kapliczki przy dawnym probostwie będącej – przy czem wiele zasług położył Obywatel Adam Krzyrzkiewicz i swoim funduszem i staraniami – koszta wynoszą R. 300”. Ciekawą notkę z życia miasta schyłku XIX wieku, z kapliczką w tle, odnaleźć można także na łamach „Gazety Radomskiej” z 19 września 1894 r., gdzie zanotowano: „W niedzielę rano od kapliczki przy szosie warszawskiej szła procesja do Fary. Ślicznie umajone w kwiaty i zieleń obrazy, niosły dziewczęta. Procesja ta podniosłe sprawiała wrażenie, a słowo pieśni „O ratuj nas Panie” wzruszało wszystkich”. Jak można przypuszczać słowa tej pieśni odnosiły się wówczas nie tylko do ciężkiej sytuacji miasta, ogarniętego grasującą cholerą, ale prawdopodobnie były także „skrytym” błaganiem do Boga o zwrócenie ojczyźnie niepodległości. Kapliczka w XX w. nie była przez dziesięciolecia gruntownie remontowana i w ostatniej dekadzie stulecia przedstawiała dość ponury obraz. Jej remont wykonany został w 2002 r. Niestety w tym samym czasie niemalże do ścian kapliczki zamontowane zostały stelaże z tablicami reklamowymi, które szpecą obiekt do dziś. Powstanie figury Jezusa z kapliczki związane jest z jedną z najpiękniejszych radomskich legend. Zapisał ją już ponad sto lat temu w „Dekanacie radomskim” ks. Jan Wiśniewski, a w latach międzywojennych uzupełniły uczennice mieszczącego się wtedy w pobliżu kapliczki Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego. Według opisu ks. Wiśniewskiego figurę Chrystusa „miał wykonać z chleba więzień, za co wolność otrzymał”. A według relacji seminarzystek – figura powstała w czasach po powstaniu listopadowym i wyrzeźbiona została przez młodego chłopca  „tak jeszcze życia chciwego i pełnego wiary, że jednak Bóg żyć mu pozwoli”. Zaczął o rzeźbić w więzieniu figurę Syna Bożego, ale  „ręka, niewprawna do dłuta, nie umiała nim kierować. Z pod nieposłusznego narzędzia, zamiast wymarzonego oblicza, ukazywała się zeszpecona boleśnie niekształtna bryła. Zdawał się tego nie widzieć, zapatrzony w Świętość Dzieła. On czuł, że ten posąg żyje, że Bóg jest z nim. To też, kiedy wyrok śmierci mu odczytano, upadł na kolana i wzywał Boga, by cud uczynił. Prośba jego została wysłuchaną, bo biedny zmęczony, zbolały zasnął u stóp Pana, zbudził go głos: „Wstań i idź, drzwi twego więzienia stoją otwarte”! Kiedy się ocknął, myśląc, że to sen, ujrzał drzwi jeszcze przed chwilą zamknięte, jak czyjaś niewidzialna otwierała ręka… Wyszedł i już nikt więcej o nim nie słyszał…”. Seminarzystki podały też jeszcze inną wersję legendy, mówiącą o czterech więźniach pracujących wspólnie. Po skończonej pracy poprosili oni o możliwość własnoręcznego ustawienia rzeźby na miejscu dzisiejszej kapliczki. „A kiedy ustawili posąg i uklękli, gorące modły zanosząc do Boga, nagle głos jakiś szepnął im w piersiach: „Uciekajcie”, a że w tym czasie dookoła rosły gęste lasy, pomknęli do boru… Zniknęli tak, jak tuman gdy się we mgle rozpływa”.

Literatura, źródła:

J. Sekulski J. Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 117.
A. Jelski, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Kapliczka przydrożna, ul. Malczewskiego 25, Radom 1992, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
P. Puton, Miłosierny Pantokrator. (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2017, Nr 4, s. 16.
P. Puton, Kapliczka Chrystusa Miłosiernego, „Głos Mariacki”, 2011, Nr 1, s. 28-31.
J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 299.
I. S. k. IVa, Legenda, „Ku Słońcu” 1926, Nr 6, s. 5-6.

Nazwa obiektu: Mauzoleum Dionizego Czachowskiego

Adres obiektu: Plac 72 Pułku Piechoty

Czas powstania obiektu: 1938 r. (1963 r. – odtworzenie)

Projektant obiektu: inż. Kazimierz Prokulski (1880-1952)

Zleceniodawca obiektu: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze

Opis obiektu: Mauzoleum wykonane jest z prostych brył granitowych (szarych i czerwonych) w formie baldachimu wspartego na sześciu słupach, ustawionych na czterostopniowych schodach. Tylna ściana obiektu jest pełna, a w zwieńczeniu, na dwóch płaskich blokach prostopadłościennych ustawiony jest odlany z metalu orzeł. W górnej części baldachimu znajdują się ryte napisy, odwołujące się do miejsc walk Czachowskiego. Od frontu: „SVCHEDNIÓW – PARSZÓW – WĄCHOCK – ŚTY KRZYŻ”. Z prawej: „MAŁOGOSZCZ – PIESKOWA SKAŁA – GROCHOWISKA”. Z tyłu: „STEFANKÓW – LEMIESZE – JEZIORKI – BORJA”. Z lewej: „RZECZNIÓW – BIAŁOBRZEGI – JVRKOWICE – JAWOR-SOLECKI”. Na tylnej, pełnej ścianie wykuto napis: „Z INICJATYWY KS. J. WIŚNIEWSKIEGO / STARANIEM POL. TOW. KRAJOZNAWCZEGO / I KOMITETV BVDOWY ORAZ OFIARNOŚCIĄ / WOJSKA I SPOŁECZEŃSTWA / POMNIK TEN WZNIESIONO / KV CHWALE BOHATERA / PROCHY JEGO PRZENIESIONO / Z BVKÓWNA I ZŁOŻONO DN. 6 XI 1938 R. / W RADOMIV W 75 LETNIĄ ROCZNICĘ / BOHATERSKIEGO ZGONV”. Pod baldachimem mauzoleum umieszczony jest marmurowy sarkofag w formie prostej skrzyni posiadającej na wierzchu ścięte naroża. W przedniej ścianie utrwalono ryty napis: „ Ś. † P. / DYONIZY CZACHOWSKI / PVŁKOWNIK W POWSTANIV STYCZNIOWEM / WOJEWODA WOJSKOWY SANDOMIERSKI / VRODZONY 5 KWIETNIA 1810 ROKV / POLEGŁ NA POLV CHWAŁY / DNIA 6 LISTOPADA 1863 ROKV / POD JAWOREM SOLECKIM”. Wewnątrz mauzoleum, na tylnej, pełnej ścianie znajduje się metalowa tablica z napisem:  „1863/1963. ZBURZONY PRZEZ / HITLEROWSKIEGO OKUPANTA / POMNIK / PŁK. D. CZACHOWSKIEGO / W 100-NĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI / ODBUDOWAŁO / SPOŁECZEŃSTWO M. RADOMIA”. Na szczycie sarkofagu umieszczona jest metalowa puszka z napisem: „ZIEMIA / Z POBOJOWISK 72 pp / IM. D. CZACHOWSKIEGO / Z WRZEŚNIA 1939 r. / I LAT OKUPACJI HITLEROWSKIEJ / 1939-1945”.

Historia obiektu: Idea sprowadzenia do Radomia szczątków pułkownika zrodziła się wśród działaczy miejscowego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w 70. rocznicę wybuchu powstania, w 1933 r. Rozpędu pomysłowi nadał trzy lata później ks. Jan Wiśniewski. Z jego inicjatywy w 1936 r. powstał Komitet Przeniesienia Prochów i Uczczenia Pamięci płk. Dionizego Czachowskiego. Ogłoszono konkurs na projekt mauzoleum, który wygrał radomski architekt Kazimierz Prokulski. Środki na przedsięwzięte dzieło płynęły od wojska, władz i społeczeństwa. Rozprowadzano też pocztówkę-cegiełkę z wizerunkiem projektu mauzoleum oraz sprzedawano wydaną na początku 1937 r. broszurę Wiktora Jana Paszkowskiego „Pułkownik Dionizy Czachowski – bohater powstania 1863 r.”. 29 października 1938 r. ekshumowano ciało Czachowskiego z cmentarza w Bukównie i umieszczono w wykonanej z brązu trumience, którą zaprojektował radomski artysta Jędrzej Krysiński. Następnego dnia odbyła się uroczystość przewiezienia trumienki ze szczątkami partyzanta do Radomia – ta ułożona została na lawecie armatniej i całą drogę eskortowana przez żołnierzy stacjonującego w Radomiu 72 Pułku Piechoty, który rok wcześniej Czachowskiego otrzymał za patrona. Szczątki Czachowskiego spoczęły w mauzoleum, które stało pierwotnie przy ul. Żeromskiego, na wysokości prezbiterium kościoła oo. Bernardynów. W uroczystościach wzięli udział m.in. gen. Władysław Bończa-Uzdowski, wojewoda kielecki Władysław Dziadosz, starosta radomski Jan Mieszkowski, prezydent Radomia Józef Grzecznarowski oraz tłumy radomian. Po dwóch latach, decyzją niemieckich władz okupacyjnych, monument został usunięty. Decyzja o jego zniszczeniu zapadła dokładnie 7 września 1940 r.  Prace rozbiórkowe przeprowadzone zostały przez radomską firmę budowlaną Stanisława Maruszaka. Wykonano je w ciągu niespełna miesiąca od zapadłej decyzji i zakończono 3 października 1940 r. Dzięki zaangażowaniu radomian pomnik nie został jednak zniszczony. Tworzące go poszczególne bloki granitowe zostały w nieuszkodzonym stanie zabezpieczone na terenie posesji przy zbiegu ulic Reja i Mireckiego. Umożliwiło to odtworzenie mauzoleum w stulecie powstania styczniowego. Monument decyzją władz komunistycznych nie wrócił jednak na plac przed kościołem bernardynów, ale ustawiony został na skwerze przy zbiegu ulic Malczewskiego, Wernera i Koszarowej, który odtąd nazwano Placem 72 Pułku Piechoty. Znamienne jest także to, że w zwieńczeniu mauzoleum nie zamocowano pierwotnie znajdującego się tam krzyża, lecz ustawiono odlew orła dłuta radomskiego rzeźbiarza Jakuba Zajdensznira. W sarkofagu mauzoleum nie spoczywają już także prochy Dionizego Czachowskiego. Podczas rozbiórki pomnika w okresie okupacji trumna z jego szczątkami została ocalona i potajemnie skryta pod posadzką nawy głównej w kościele Bernardynów. Wydobyto ją dopiero po przeszło 40 latach, 21 marca 1981 r. i złożono w specjalnie wybudowanym sarkofagu przy północnej ścianie kaplicy św. Anny.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 174.

Nazwa obiektu: Pomnik Czynu Legionów

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Legionista

Adres obiektu: Rynek

Czas powstania obiektu: 1930 r. (Rekonstrukcja: 1998 r.)

Projektant obiektu: Włodzimierz Konieczny (1886-1916) – pierwowzór rzeźby legionisty, Kazimierz Prokulski – zagospodarowanie otoczenia pomnika w okresie międzywojennym

Zleceniodawca obiektu: Związek Legionistów w Radomiu (oryginał); Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika „Czynu Legionów” (rekonstrukcja)

Opis obiektu: Pomnik stoi pośrodku Rynku. Składa się z wysokiego cokołu obłożonego płytami z czarnego granitu, o przekroju kwadratu ze ściętymi narożami. W górnej części cokół jest zwężony i stanowi podstawę brązowej rzeźby Legionisty. We froncie cokołu pomnika znajduje się napis: „CZYNOWI / LEGIONÓW / KOMENDANTA / PIŁSUDSKIEGO / OBYWATELE /1930 1998”. Na pozostałych trzech bokach umieszczone są metalowe odlewy krzyży: Walecznych, Virtuti Militari oraz Legionów Polskich. Wieńcząca pomnik rzeźba ukazuje żołnierza Legionów (piechura) w pozycji na spocznij, z karabinem stojącym przy prawej nodze. Na kolbie karabinu umieszczona sygnatura firmy „Kamar”.

Historia obiektu: Dzieje pomnika sięgają 1923 r., kiedy to przeprowadzono ekshumację ciała kpt. Józefa Mariańskiego (1892-1920), radomianina poległego w Białymstoku w wojnie polsko-bolszewickiej. Wówczas wśród członków Związku Legionistów (z rotm. Michałem „Brzękiem” Osińskim na czele) narodziła się idea upamiętnienia żołnierzy Legionów marszałka Piłsudskiego. Pierwotnie planowano zlokalizować pomnik w kwaterze Legionistów cmentarza rzymskokatolickiego, jednak w 1924 roku Rada Miejska podjęła decyzję o zmianie lokalizacji planowanego monumentu. Wybrano miejsce symboliczne – Rynek, który w okresie zaborów był miejscem straceń bohaterów powstania styczniowego. W tymże 1924 r. z udziałem J. Piłsudskiego wmurowano kamień węgielny pod budowę pomnika. Oryginalny pomnik miał formę statui żołnierza (piechura) wspartego na strzelbie, umieszczonej na wykonanym z piaskowca szydłowieckiego podwójnym cokole z piedestałem. Pierwotna rzeźba, autorstwa Stanisława Ostrowskiego (1879-1947), wykonana została w patynowanym gipsie i odsłonięta 10 sierpnia 1930 r., podczas IX Zjazdu Legionistów w Radomiu, z udziałem marszałka Józefa Piłsudskiego. Dopiero w 1934 r. na cokole stanął odlew projektu Kazimierza Pietkiewicza (1903-1965), wykonany w zakładach brązowniczych Braci Łopieńskich w Warszawie. Pierwowzorem pomnika była statuetka legionisty, wyrzeźbiona przed śmiercią przez Włodzimierza Koniecznego, którą otrzymał w prezencie imieninowym 19 marca 1916  r. marszałek Józef Piłsudski. Z wyborem takiej formy pomnika związana jest ciekawa anegdota o tym jak Marszałek odrzucał kolejne przedstawione przez Michała „Brzęka” Osińskiego projekty, kwitując je jednym, wypowiadanym z litewskim akcentem, słowem: „swinstwo!”. Marszałek sam podsunął pomysł rzeźby otrzymanej od Koniecznego. Autorem pierwotnego otoczenia pomnika był radomski architekt, Kazimierz Prokulski, autor m.in. projektu mauzoleum Dionizego Czachowskiego. Pomnik w kwietniu 1940 r. zniszczony został przez Niemców, którzy na jego miejscu wybudowali basen przeciwpożarowy. Idea jego rekonstrukcji zrodziła się w 1980 r. w miejscowej „Solidarności”. W piątą rocznicę „radomskiego Czerwca ’76” na Rynku ustawiono symboliczny cokół z napisem: „W tym miejscu stał Pomnik Legionisty zburzony przez hitlerowców, skazany na zapomnienie”). W 1990 r. doszło do ustawienia kamienia węgielnego pod pomnik. Ten odtworzony został jednak dopiero w 1998 r., staraniem Społecznego Komitetu Odbudowy Pomnika „Czynu Legionów”. Prace wykonała Artystyczna Pracownia Rzeźby i Konserwacji Zabytków „Kamar” Sz. i M. Kowalskich. Odlew zaś Zakład Odlewniczy Metali Nieżelaznych Tomasza Zwolińskiego w Iłży. Pomnik odsłonięto 11 listopada 1998 r.

Literatura, źródła:

W.M. Kowalik, Pomnik „Czynu Legionów” w Radomiu, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2008, nr 3, s. 18-22.
Pomnik Czynu Legionów, Jednodniówka, Radom 1998.
W. Dąbkowski, Pomnik „Czynu Legionów” w Radomiu, „Radomir” 1988, nr 1.

Nazwa obiektu: Krzyż uwłaszczeniowy – pomnik Radomskiego Czerwca 1976

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pomnik Trzech Kamieni

Adres obiektu: skrzyżowanie ulic Stefana Żeromskiego i 25 Czerwca (dawniej Lubelskiej i Wysokiej)

Czas powstania obiektu: ostatnia ćwierć XIX w.

Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1917 r. – zmiana pierwotnego wezwania obiektu

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: uwłaszczeni chłopi z podradomskich wsi Dzierzków, Gołębiów, Wola Gołębiowska i Zamłynie (inskrypcja na tylnej ścianie cokołu krzyża)

Opis obiektu:  Jest to żeliwny krzyż na cokole, składający się z piaskowcowej podstawy w formie nałożonych na siebie prostych brył: prostopadłościanów i obelisku w kształcie ściętego stożka, na których ustawiony jest odlany z żeliwa, ozdobny krucyfiks. W przedniej ścianie cokołu krzyża znajduje się napis: „LUD WIEJSKI ZOSTANIE POD \ OPIEKĄ RZĄDU NARODOWEGO, \ MA BYĆ WOLNYM, A WŁASNOŚĆ \ POSIADANEGO GRUNTU PRZEZ \ NIKOGO NIE MOŻE BYĆ WŁO- \ ŚCIANINOWI ODJĘTA.\ TADEUSZ KOŚCIUSZKO \ MANIFEST POŁANIECKI Z DNIA 7 MAJA \ 1794 ROKU.”  Obiekt stanowi unikalny element pomnika ludzi skrzywdzonych w związku z robotniczym protestem z 25 Czerwca 1976 r. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków pod datą 28.06.1993 r. i Nr 78/B/93.

Historia obiektu: Koleje losu tego krzyża splatają są w niesłychany sposób z dziejami Polski i są tak jak one mocno zagmatwane. Historia przypisała temu krzyżowi wiele ról – stąd można powiedzieć, że krzyż ten „nie jedno ma imię”. Sięgając do jego korzeni nazwać go trzeba krzyżem „aleksandryjskim”, lub „uwłaszczeniowym”. Należy bowiem pamiętać, że wybudowany został po 1864 r. z namowy (czy też raczej przymusu) rosyjskiej administracji przez chłopów dawnych wsi podradomskich, dziś dzielnic miasta: Dzierzkowa, Gołębiowa, Woli Gołębiowskiej i Zamłynia jako pomnik uwłaszczenia. Historia wiąże więc ten krzyż z Powstaniem Styczniowym, a jego pierwszą funkcją było oddanie czci carowi Aleksandrowi II za nadanie chłopom ziemi. Pierwotnie zatem na krzyżu znajdował się napis w języku polskim i rosyjskim, wysławiający cara „oswobodziciela”. Było to nie w smak naszym przodkom, zdarzyło się więc w 1914 r., że ów pomnik carskiej propagandy został … „udekorowany ludzkiemi ekskrementami”. Już po opuszczeniu przez Rosjan Radomia w 1915 r. „wstydliwy” napis usunięto i w październiku 1917 r. (w ramach obchodów stulecia zgonu Tadeusza Kościuszki) umieszczono nowy – odwołujący się do idei równouprawnienia zawartych w Uniwersale Połanieckim. Tym samym o krzyżu można powiedzieć, że jest „kościuszkowski”. Od międzywojnia aż do początku lat 60. XX wieku obok krzyża funkcjonował codzienny targ, zwany targiem „pod figurką” – mamy więc tym kolejne imię krzyża. Dalsze losy krzyża każą dopisać mu przymiotnik „wzgardzony”, „zepchnięty”. Związane jest to z jego usunięciem w sierpniu 1966 r. przez władze komunistyczne i przeniesieniem go na plac otaczający Kościół Mariacki – obecną Katedrę. Tym samym krzyż nie był bezpośrednim świadkiem wydarzeń Radomskiego Czerwca ’76, rozgrywających się przy dawnej ul. 1 Maja, ale po latach stał się istotnym elementem pomnika upamiętniającego protest. Kamień węgielny pomnika stanął (tam, gdzie do 1966 r. stał krzyż) w 1981 r. Sam krzyż powrócił w to miejsce 10 lat później. Związane to było z nową aranżacją kamienia-pomnika na wizytę w Radomiu papieża Jana Pawła II. Tym sposobem pod krzyżem 4 czerwca 1991 r. modlił się Ojciec Święty. Nie będzie więc chyba przesadą, gdy powiemy że jest to również krzyż „papieski”. Gdy po wizycie papieża do pomnika dodano kolejny element – całość zaczęto zwać „Pomnikiem Trzech Kamieni”. Dziś tych „kamieni” można by naliczyć już blisko dziesięć – mamy więc w Radomiu jedyny w swoim rodzaju, „pączkujący” wokół starego krzyża o zagmatwanej historii, pomnik tego, co „Zaczęło się w Radomiu…”

Artystyczne konteksty obiektu:

Ciekawe relacje o targu odbywającym się pod krzyżem – „figurką” odnaleźć można w opowiadaniu „Przyjazd” Zofii Romanowiczowej z jej tomu „Próby i zamiary” a także we „Wspomnieniach kochanowskich” Romana Lotha oraz książce Marii Walewskiej pt.: „W cieniu ustawy o reformie rolnej”. Wygląd targu „pod figurką” można poznać także dzięki temu, że widok krzyża, u stóp którego rozpościerał się gwarny bazar, utrwalony został na dokumentalnym filmie Polenfeldzug z września 1939, wykonanym przez niemieckiego oficera Klausa Eismana. Na trwających kilka sekund ruchomych obrazach przewija się ów kamienny obelisk, zwieńczony wysokim, żeliwny krzyżem. Obok niego, wzdłuż ul. Żeromskiego, widać szereg zrobionych naprędce i niedbale straganów, wozy zaprzężone w konie i grupkę ludzi w szerokim przekroju wiekowym, handlujących czym popadnie.

Literatura, źródła:

A. Jelski, Krzyż na cokole (upamiętniający uwłaszczenie chłopów), Karta zabytku ruchomego w Archiwum WUOZ – Delegatura w Radomiu, 1992 r.
Krzyże na terenie Parafii Op. N.M.P., w: Kronika Parafii katedralnej Opieki N.M.P. Radom. 1938-1988 [Cz. 1], s. 164.
A. Penkalla, Figura upamiętniająca uwłaszczenie chłopów, Mps w Archiwum WUOZ – Delegatura w Radomiu, sygn. 718.
R. Loth, Wspomnienia kochanowskie, czyli Radom sprzed półwiecza, Radom 2007, s. 34
M. Niwiński, Pomnik trzech kamieni, „Słowo Ludu” 1996, nr 196, s. 11.
P. Puton, Krzyż uwłaszczeniowy, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu”, 2010, nr 1-4, s. 56-63.
swm, Szaniec Wolności, „AVE” 1995, nr 26, s. 4, 13.
M. Walewska, W cieniu ustawy o reformie rolnej. Wspomnienia 1944-1945, Warszawa 2007, s. 152, 163.
Z. Romanowiczowa, Próby i zamiary, Londyn 1965, s. 116.

Nazwa obiektu: Pomnik Pamięci Żydów Radomia

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pomnik Żydówki

Adres obiektu: Plac po synagodze przy zbiegu ulic Podwalnej i Bóżnicznej

Czas powstania obiektu: 1950 r.

Projektant obiektu: Jakub Zajdensznir (1903-1970)

Zleceniodawca obiektu: Radomscy Żydzi ocaleli z Holokaustu

Opis obiektu: Monument poświęcony pamięci radomskich Żydów posiada niezwykle symboliczną ikonografię i wymowę. Jego podstawa posiada kształt zbliżony do trójkąta i składa się z pięciu stopni. Od frontu do najwyższego stopnia przymocowane są dwie metalowe tablice z napisami po polsku i w jidysz. Treść polskiego napisu brzmi: „ŻYDOM RADOMIA / OFIAROM ZBRODNI / HITLEROWSKICH”. Powyżej ulokowany jest zwężający się ku górze obelisk. Jego frontową elewację zdobi płaskorzeźba. U dołu umieszczonych jest 5 macew, zwieńczonych wyobrażeniem płomienia, a nad nimi znajduje się ekspresyjnie ukazana kobieta z uniesioną wysoko ręką. Postać odczytać można jako symbol tragedii zagłady Żydów i jednoczesne wołanie o pokój, o sprawiedliwość. Cały monument posiada około 5 m wysokości i ogrodzony jest niewysokim płotkiem.

Historia obiektu: Lata II wojny światowej i zbrodnicza ideologia Niemców, która w odniesieniu do Żydów objawiła się poprzez Holokaust, przyniosła niemal całkowitą zagładę żydowskich mieszkańców Radomia. W kwietniu 1941 r. utworzono w mieście dwa getta: duże śródmiejskie, skupione wokół historycznej dzielnicy żydowskiej i mniejsze na Glinicach. Ich likwidacja przeprowadzona została w sierpniu 1942 r. Większość radomskich Żydów zginęła w komorach gazowych Treblinki. Ocaleli nieliczni. Hitlerowcy w czasie wojny doszczętnie zniszczyli żydowski cmentarz oraz synagogę, która rozebrana została tuż po zakończeniu wojny. Na miejscu zniszczonej synagogi w dniu 17 sierpnia 1950 r. – czyli dokładnie w 8 rocznicę likwidacji dużego getta, odsłonięto Pomnik Pamięci Żydów Radomia. Zabiegi związane z jego wybudowaniem trwały w nielicznej lokalnej społeczności ocalałych od 1947 r. Pomnik powstał ze składek radomskich Żydów, którzy przeżyli Holokaust. Monument ulokowano w miejscu niezwykle symbolicznym dla tej społeczności – w sercu dzielnicy starozakonnych, tam gdzie stał ich dom modlitwy. Do budowy pomnika użyto m.in.  kamieni pozostałych z rozbiórki synagogi oraz ocalałych macew z cmentarza. Autorem projektu pomnika był rzeźbiarz Jakub Zajdensznir – radomski Żyd, który przeżył zagładę. Artysta ten początkowo studiował sztuki artystyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, później zaś, w latach 1925-1928, w École Nationale Supérieure des Arts Décoratifs w Paryżu. Wojnę przetrwał ukrywając się w jednym z francuskich klasztorów. Po wojnie wrócił do Radomia i ożenił z ocalałą z holokaustu Polą Wajsfus. Co ciekawe Zajdensznir pomnik upamiętniający zagładę swych ziomków projektował już jako katolik. Chrzest przyjął prawdopodobnie jeszcze przebywając we Francji. Małżonkowie Zajdensznirowie pochowani są na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Radomiu (kw. 45a). Podczas uroczystości odsłonięcia monumentu w 1950 r. odbyło się symboliczne przekazanie opieki nad nim ówczesnym władzom miasta. Wybudowanie pomnika było ostatnim aktem, w którym Żydzi wystąpili jako zwarta, odrębna grupa mieszkańców Radomia. Uczczenie pamięci tych co zginęli w czasie wojny stało się zarazem symbolicznym pożegnaniem z miastem tych, którzy ocaleli.

Literatura, źródła:

P. Puton, Ślady społeczności żydowskiej w Radomiu (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2018, Nr 1, s. 8-9.
Ł. Krzyżanowski, Dom, którego nie było. Powroty ocalałych do powojennego miasta, Wołowiec 2016.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.
S. Piątkowski, Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918-1950, Warszawa 2006.
Szlak Pamięci Radomskich Żydów, folder [Radom, 2017].

Nazwa obiektu: Pomnik Pomordowanych Pracowników Fabryki Broni

Adres obiektu: ul. Biznesowa (teren dawnej Fabryki Broni)

Czas powstania obiektu: 1958 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Pracownicy Zakładów Metalowych im. gen. Waltera

Opis obiektu: Pomnik znajduje się przy końcu dawnej głównej drogi wewnętrznej Fabryki Broni – dziś jest to ogólnodostępna ul. Biznesowa. Składa się z podstawy złożonej z sześciu schodków, na której ustawiony jest cokół z czerwonych brył piaskowca. Dolna część cokołu to murek z trzech warstw „cegieł”, górna, ponad gzymsem – to wysoki obelisk w kształcie zwężającego się ku górze stożka o podstawie ośmiokątnej. Do frontu obelisku przymocowane są metalowe cyfry tworzące napis: „1939 / 1945”. Na szczycie obelisku znajduje się odlany z brązu orzeł z rozpostartymi skrzydłami, zrywający łańcuch, który opada niżej wzdłuż obelisku. Do przedniej ściany obelisku przymocowana jest tablica z napisem: „BOHATEROM / PRACOWNIKOM TUTEJSZYCH / ZAKŁADÓW / KTÓRZY ODDALI ŻYCIE W WALCE / Z OKUPANTEM HITLEROWSKIM / W LATACH 1939-1945 / ZAŁOGA / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI / RADOM 1958 R.”.  W dolnej części pomnika, od frontu przymocowana jest inna, mniejsza tabliczka z metalu, z napisem: „Pracownicy Fab. Broni / zamordowani / przez okupanta / w dniach 12, 13 i 14-X-1942 / 1. Dąbrówka Mieczysław / 2. Jastrzębski Stanisław / 3.  Jastrzębski Władysław / 4. Kiełbowski Stanisław / 5. Kiełbowski Ryszard / 6. Kociński Lucjan / 7. Kołkiewicz Stanisław / 8. Kozerski Tadeusz / 9. Kurys Jan / 10. Łozicki Marian / 11. Łozicki Stanisław / 12.  Mas Feliks / 13. Molenda Józef / 14. Prokop Jan / 15. Ptaszyński Roman / 16. Rajski Edward / 17. Rogalski Edward / 18. Rzeszot Adam / 19. Sapiński Jan / 20. Saramonowicz Józef / 21. Saramonowicz Zbigniew / 22. Sikorski Jan / 23. Stefański Czesław / 24. Szlezynger Mikołaj / 25. Wojdacki Jerzy / Cześć ich pamięci”.

Historia obiektu: Pomnik odsłonięty został 19 października 1958 r. Upamiętnia ofiary Niemieckiego terroru z czasu II wojny światowej, w szczególności poległych pracowników Fabryki podczas publicznych egzekucji przeprowadzonych w dniach 12-14 października 1942 r. w odwecie za zabicie niemieckich żołnierzy w pociągu koło Rożek (Polacy jechali do Końskich aby zlikwidować gestapowskiego szpicla „Relampago”). Na terenie Fabryki Broni szubienica stanęła 14 października , a zawisło na niej 15 Polaków. Zanim w 1958 r. powstał pomnik z orłem – w miejscu szubienicy już w 1945 r. postawiony został drewniany krzyż z tabliczką, na której wypisane były imiona i nazwiska zamordowanych pracowników Fabryki Broni. Z kolei w 1981 r. staraniem zakładowej „Solidarności” postawiony został drugi pomnik poświęcony poległym – stanął na miejscu dawnego krzyża, bliżej międzywojennego budynku Fabryki, po prawej stronie drogi. Pomnik składa się z dwóch betonowych pylonów, pomiędzy którymi umieszczony jest pod skosem metalowy krzyż. Przed pomnikiem znajdują się dwie metalowe tablice z napisami objaśniającymi znaczenie miejsca i wskazującymi nazwiska pomordowanych.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 233.

Nazwa obiektu: Mauzoleum Dionizego Czachowskiego

Adres obiektu: Plac 72 Pułku Piechoty

Czas powstania obiektu: 1938 r. (1963 r. – rekonstrukcja)

Projektant obiektu: inż. Kazimierz Prokulski (1880-1952)

Zleceniodawca obiektu: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze

Opis obiektu: Mauzoleum wykonane jest z prostych brył granitowych (szarych i czerwonych) w formie baldachimu wspartego na sześciu słupach, ustawionych na czterostopniowych schodach. Tylna ściana obiektu jest pełna, a w zwieńczeniu, na dwóch płaskich blokach prostopadłościennych ustawiony jest odlany z metalu orzeł. W górnej części baldachimu znajdują się ryte napisy, odwołujące się do miejsc walk Czachowskiego. Od frontu: „SVCHEDNIÓW – PARSZÓW – WĄCHOCK – ŚTY KRZYŻ”. Z prawej: „MAŁOGOSZCZ – PIESKOWA SKAŁA – GROCHOWISKA”. Z tyłu: „STEFANKÓW – LEMIESZE – JEZIORKI – BORJA”. Z lewej: „RZECZNIÓW – BIAŁOBRZEGI – JVRKOWICE – JAWOR-SOLECKI”. Na tylnej, pełnej ścianie wykuto napis: „Z INICJATYWY KS. J. WIŚNIEWSKIEGO / STARANIEM POL. TOW. KRAJOZNAWCZEGO / I KOMITETV BVDOWY ORAZ OFIARNOŚCIĄ / WOJSKA I SPOŁECZEŃSTWA / POMNIK TEN WZNIESIONO / KV CHWALE BOHATERA / PROCHY JEGO PRZENIESIONO / Z BVKÓWNA I ZŁOŻONO DN. 6 XI 1938 R. / W RADOMIV W 75 LETNIĄ ROCZNICĘ / BOHATERSKIEGO ZGONV”. Pod baldachimem mauzoleum umieszczony jest marmurowy sarkofag w formie prostej skrzyni posiadającej na wierzchu ścięte naroża. W przedniej ścianie utrwalono ryty napis: „ Ś. † P. / DYONIZY CZACHOWSKI / PVŁKOWNIK W POWSTANIV STYCZNIOWEM / WOJEWODA WOJSKOWY SANDOMIERSKI / VRODZONY 5 KWIETNIA 1810 ROKV / POLEGŁ NA POLV CHWAŁY / DNIA 6 LISTOPADA 1863 ROKV / POD JAWOREM SOLECKIM”. Wewnątrz mauzoleum, na tylnej, pełnej ścianie znajduje się metalowa tablica z napisem:  „1863/1963. ZBURZONY PRZEZ / HITLEROWSKIEGO OKUPANTA / POMNIK / PŁK. D. CZACHOWSKIEGO / W 100-NĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI / ODBUDOWAŁO / SPOŁECZEŃSTWO M. RADOMIA”. Na szczycie sarkofagu umieszczona jest metalowa puszka z napisem: „ZIEMIA / Z POBOJOWISK 72 pp / IM. D. CZACHOWSKIEGO / Z WRZEŚNIA 1939 r. / I LAT OKUPACJI HITLEROWSKIEJ / 1939-1945”.

Historia obiektu: Idea sprowadzenia do Radomia szczątków pułkownika zrodziła się wśród działaczy miejscowego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w 70. rocznicę wybuchu powstania, w 1933 r. Rozpędu pomysłowi nadał trzy lata później ks. Jan Wiśniewski. Z jego inicjatywy w 1936 r. powstał Komitet Przeniesienia Prochów i Uczczenia Pamięci płk. Dionizego Czachowskiego. Ogłoszono konkurs na projekt mauzoleum, który wygrał radomski architekt Kazimierz Prokulski. Środki na przedsięwzięte dzieło płynęły od wojska, władz i społeczeństwa. Rozprowadzano też pocztówkę-cegiełkę z wizerunkiem projektu mauzoleum oraz sprzedawano wydaną na początku 1937 r. broszurę Wiktora Jana Paszkowskiego „Pułkownik Dionizy Czachowski – bohater powstania 1863 r.”. 29 października 1938 r. ekshumowano ciało Czachowskiego z cmentarza w Bukównie, i umieszczono w wykonanej z brązu trumience, którą zaprojektował radomski artysta Jędrzej Krysiński. Następnego dnia odbyła się uroczystość przewiezienia trumienki ze szczątkami partyzanta do Radomia – ta ułożona została na lawecie armatniej i całą drogę eskortowana przez żołnierzy stacjonującego w Radomiu 72 Pułku Piechoty, który rok wcześniej Czachowskiego otrzymał za patrona. Szczątki Czachowskiego spoczęły w mauzoleum, które stało pierwotnie przy ul. Żeromskiego, na wysokości prezbiterium kościoła oo. Bernardynów. W uroczystościach wzięli udział m.in. gen. Władysław Bończa-Uzdowski, wojewoda kielecki Władysław Dziadosz, starosta radomski Jan Mieszkowski, prezydent Radomia Józef Grzecznarowski oraz tłumy radomian. Po dwóch latach, decyzją niemieckich władz okupacyjnych, monument został usunięty. Decyzja o jego zniszczeniu zapadła dokładnie 7 września 1940 r.  Prace rozbiórkowe przeprowadzone zostały przez radomską firmę budowlaną Stanisława Maruszaka. Wykonano je w ciągu niespełna miesiąca od zapadłej decyzji i zakończono 3 października 1940 r. Dzięki zaangażowaniu radomian pomnik nie został jednak zniszczony. Tworzące go poszczególne bloki granitowe zostały w nieuszkodzonym stanie zabezpieczone na terenie posesji przy zbiegu ulic Reja i Mireckiego. Umożliwiło to odtworzenie mauzoleum w stulecie powstania styczniowego. Monument decyzją władz komunistycznych nie wrócił jednak na plac przed kościołem Bernardynów, ale ustawiony został na skwerze przy zbiegu ulic Malczewskiego, Wernera i Koszarowej, który odtąd nazwano Placem 72 Pułku Piechoty. Znamienne jest także to, że w zwieńczeniu mauzoleum nie zamocowano pierwotnie znajdującego się tam krzyża, lecz ustawiono odlew orła dłuta radomskiego rzeźbiarza Jakuba Zajdensznira. W sarkofagu mauzoleum nie spoczywają już także prochy Dionizego Czachowskiego. Podczas rozbiórki pomnika w okresie okupacji trumna z jego szczątkami została ocalona i potajemnie skryta pod posadzką nawy głównej w kościele Bernardynów. Wydobyto ją dopiero po przeszło 40 latach, 21 marca 1981 r. i złożono w specjalnie wybudowanym sarkofagu przy północnej ścianie kaplicy św. Anny.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 174.

Nazwa obiektu: Figura św. Jana Nepomucena

Adres obiektu: ul. Rwańska 6 – cmentarz przykościelny Fary

Czas powstania obiektu: 1752 r.

Projektant obiektu: Pierre Coudray (1713-1770)

Zleceniodawca: biskup Adam Stanisław Grabowski (1698-1766)

Opis obiektu: Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod datą 12.03.1996 i Nr 122/B/132/96. Jest to okazała rzeźba stojąca na kilkustopniowym cokole. W górnej części cokołu umieszczona jest rzeźbiona podstawa figury, w której froncie znajduje się kartusz herbowy z labrami. Tarcza herbowa jest czteropolowa, zawiera przedstawienia dwóch herbów i dwóch klejnotów. Można tu zobaczyć herb Zbiświcz – rodziny fundatora i herb Kleist – matki fundatora oraz klejnoty tych herbów. Nad tarczą herbową znajduje się kapelusz i wyżej krzyż kardynalski, pod tarczą Order Orła Białego, a w tle – co ciekawe – krzyż maltański. Na przeciwległej ściance utrwalona jest inskrypcja w języku łacińskim: „DIVO IOANNI NEPOMUCENO\ MARTYRI\ ADAM STANISLA[US]\ GRABOWSKI\ EPISCOPUS VARMIE[NSIS] SACRI ROM[ANI] IMP[ERII] PRINCEPS\ A[NN]O MDCCLII ET SEQVE[NTI] PRAESES TRIBUNAL[IS] RADO[MIENSIS]\ POSUIT”. Jest to jeden z nielicznych przykładów inskrypcji łacińskiej, jaki można spotkać w otwartej przestrzeni miasta. Na cokole umieszczona jest barokowa rzeźba św. Jana Nepomucena. Święty ukazany jest w kontrapoście, lekko odchylony od pionu, z głową zwróconą ku prawemu ramieniu i lewą nogą ugiętą w kolanie. Nieznacznie uniesiona i zgięta w łokciu prawa ręka podtrzymuje na wysokości klatki piersiowej krucyfiks i palmę męczeńską, lewa zaś – swobodnie opuszczona do dołu – trzyma biret. Oblicze świętego jest szczupłe i pociągłe, o prostym  i długim nosie. Głowa okolona stosunkowo krótkim zarostem. Sylwetka świętego odziana jest w szaty liturgiczne: koloratkę, pelerynkę przewiązaną pod szyją tasiemką z pomponami, komżę z koronką oraz sutannę, spod której wystaje lewy but. Szaty obfite i silnie sfalowane. Postać świętego zwraca uwagę swobodą i elegancją pozy. Cały obiekt posiada wysokość 470 cm. Na przedniej ścianie cokołu można wyczytać ciekawe świadectwo dbałości o ten zabytek przez dawnych radomian. Nasi przodkowie utrwalili tu inskrypcję: „POBOŻNA PRZESZŁOŚĆ WZNIOSŁA\ SROGI CZAS OBALIŁ\ AŻ ZNOWU RADOMIANIN\ TEN POSĄG OCALIŁ\ PRZESTAWIONY I ODNOWIONY NAKŁADEM\ OBYWATELI MIASTA RADOMIA\ W ROKU 1819 DNIA 2 MAJA”. Stojąca przy farze figura św. Jana Nepomucena (patrona m.in. dobrej sławy i wspomożyciela w czasie powodzi) jest najstarszą rzeźbą w przestrzeni miasta.

Historia obiektu: Rzeźba św. Jana Nepomucena ufundowana została w 1752 r. przez biskupa warmińskiego Adama Stanisława Grabowskiego, który w latach 1743-1744 był prezesem Trybunału Radomskiego. Tym samym rzeźba jest de facto jedyną materialną pamiątką po Trybunale w przestrzeni publicznej miasta. Wykonał ją Pierre Coudray, rzeźbiarz związany z drezdeńskim dworem Augusta III Wettina. Rzeźba była kilkakrotnie poddawana konserwacji. Jedna z nich miała miejsce około 1909 r., w czasie gruntownego remontu Fary. Wówczas decyzją  proboszcza ks. Piotra Górskiego do wykonania cokołu figury wykorzystane zostały stare płyty nagrobne z wnętrza kościoła. Do dziś po bliższym przyjrzeniu się można odczytać na cokole rzeźby stare napisy epitafijne. Gruntowna konserwacja figury przeprowadzona została w 2007 r.

Literatura, źródła:

R. K. Bochyński, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 1983, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.

Corpus inscriptionum poloniae, Tom VII, Zeszyt 1, pod red. Z. Guldona, Warszawa 1992, s. 137.

A. Jelski, Maltański ślad w Radomiu, „Spotkania z zabytkami”, 2005, Nr 1, s. 24-25.

A. Jelski, Najstarsza rzeźba kamienna Radomia, „Wczoraj i dziś Radomia”, 2001, Nr 2, s.18.

A. Jelski, Św. Jan Nepomucen z przyfarnego cmentarza w Radomiu. Forma i stan zachowania, „Ochrona zabytków”, 2003, Nr 1-2, s. 94-101.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom III, Zeszyt 10, pod red. J. Z. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 25.

A. Pierzyńska, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 2000, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.

W. Puget, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba św. Jan Nepomucen, Radom 1970, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.

P. Puton, Radomskie Nepomuki (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2018, Nr 5, s. 14-15.

Swm, Rzeźbiarz saski Piotr Coudray twórcą rzeźby św. Jana w Radomiu, „AVE”, 1996, Nr 39, s. 13.

J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 219-220.

Nazwa obiektu: Pomnik Tadeusza Kościuszki

Inne nazwy obiektu: Tablica Tadeusza Kościuszki

Adres obiektu: Park im. Tadeusza Kościuszki, przy alei ks. bpa Jana Chrapka

Czas powstania obiektu: 24 marca 1916 r. (replika wykonana 11 listopada 1993 r.)

Projektant obiektu: Nieznany

Zleceniodawca obiektu: Pomnik powstał z inicjatywy i funduszy mieszkańców Radomia, wykonany został przez jednego z lokalnych kamieniarzy i stanowi własność gminną. Replikę tablicy wykonał radomski kamieniarz Szczepan Kowalski.

Opis obiektu: Obiekt składa się z głazu narzutowego ustawionego na betonowym fundamencie, do którego przedniej ściany czterema śrubami przytwierdzona jest wykonana z czarnego granitu prostokątna tablica z napisami: “TADEUSZOWI / KOŚCIUSZCE / NA PAMIĄTKĘ / OBCHODU / PRZYSIĘGI / 24 MARCA 1794 R. / RADOM, 24 MARCA / 1916 R. / REPLIKĘ WYK. / Sz. Kowalski   11 XI 1993″. Pomnik znajduje się na terenie zabytkowego parku miejskiego im. T. Kościuszki, wpisanego do rejestru zabytków pod nr 800/A z dnia 14.10.1972 r. oraz 212/A/83 z 2.05.1983 r.

Historia obiektu: Tablica upamiętniająca przysięgę Tadeusza Kościuszki na Rynku w Krakowie z 24 marca 1794 r. Powstała w 122. rocznicę tego wydarzenia, 24 marca 1916 r. Wówczas to radomianie, po wielu dziesięcioleciach niewoli, mogli już bez skrępowania świętować rocznice ważnych wydarzeń z dziejów ojczyzny. Wskutek działań I wojny światowej Rosjanie opuścili miasto (lipiec 1915 r.), które w tym czasie znajdowało się pod wojennym zarządem armii austro-węgierskiej. Austriacy na wszelkie działania Polaków o znamionach patriotycznych patrzyli z dużą pobłażliwością. Radomianie postanowili więc przy najbliższej okazji uczcić rocznicę przysięgi Tadeusza Kościuszki, czyli wydarzenia, które zapoczątkowało jedną z najważniejszych inicjatyw wojskowych końca XVIII w., mającą na celu utrzymanie suwerenności Polski. W rocznicę tego wydarzenia w prawy słup bramy wejściowej do parku miejskiego, od strony ówczesnej ul. Marjackiej (Sienkiewicza) wmurowana została tablica pamiątkowa, a sam park otrzymał imię Tadeusza Kościuszki. Całemu wydarzeniu towarzyszyła wielka manifestacja patriotyczna. Podczas II wojny światowej w obawie przed Niemcami tablica została potajemnie zdjęta i ukryta. W 1945 r. tablicę przekazano do muzeum miejskiego. Przeleżała tam do 1973 r., kiedy to ponownie umieszczona została w Parku Kościuszki. Nie mogła jednak zawisnąć na słupie bramy, gdyż ogrodzenie parku zostało zlikwidowane w latach 60. XX w. Tablicę umieszczono więc na kamieniu przy głównej alei parkowej, w pobliżu pierwotnego miejsca posadowienia. W 1993 r. została niestety skradziona i zniszczona. Wówczas radomski kamieniarz Szczepan Kowalski wykonał wierną replikę tablicy, którą umieszczono na dawnym miejscu w dniu rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.

Literatura, źródła

W. Macherzyński, Radom w latach 1915-1918 (Drogi do niepodległości I), “Miesięcznik Prowincjonalny” 1998, nr 2, s. 38-39; (Drogi do niepodległości II ), tamże, nr 3, s. 42-45.

W. Macherzyński, Uroczystości kościuszkowskie w 1916 r., “Dziennik Radomski” 1993, nr 183, s. 6.

B. Pikiewicz, W nocy zniknęła z parku Kościuszki pamiątkowa tablica, “Życie Radomskie” 1993, nr 170, s. I.

B. Pikiewicz, Tablica wróciła. Uroczystości patriotyczno-religijne w 75 rocznicę odzyskania niepodległości, “Życie Radomskie” 1993, nr 264, s. I.

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009.

Zabytkowe Parki Radomia, Radom 2015.