Nazwa obiektu: Cmentarz żydowski
Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Kirkut
Adres obiektu: ul. Towarowa
Czas powstania obiektu: 1831 r.
Najważniejsze rozbudowy obiektu: 1860, 1902-1911 r.
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: Żydowska Gmina Wyznaniowa w Radomiu
Opis obiektu: Cmentarz znajduje się przy ul. Towarowej w Radomiu. Jest wpisany do rejestru zabytków pod datą 3.04.1989 r. i Nr 400/A/89. Otoczony jest ceglanym murem z bramą posiadającą motyw Gwiazdy Dawida. Do wewnętrznej strony muru od strony północnej przymocowane są ocalałe fragmenty macew, tworzące lapidarium. Na głównej osi cmentarza (północ-południe) wytyczona jest aleja. Z obu jej stron ustawione są macewy. Z lewej strony (od wschodu) to nagrobki kobiet – z charakterystycznymi motywami świec na świecznikach, zasłon, koronek, ptaków, koszy z kwiatami, księgi. Z prawej (od zachodu) to nagrobki mężczyzn – z charakterystycznymi motywami dłoni w geście błogosławieństwa, naczyń lewitów, ksiąg i szaf z księgami, lwów, jeleni, gryfów, złamanych drzew. Taki podział nawiązuje do pierwotnego rozdziału na cmentarzu nagrobków mężczyzn i kobiet (mechica). Na końcu alei znajduje się pochodzący z 2001 r. pomnik Żydów poległych w walkach o niepodległość Polski. Na lewo od niego znajduje się murowany ohel, w którego wnętrzu znajduje się symboliczny nagrobek oraz tablice pamiątkowe Gmin Żydowskich z rożnych miejscowości regionu radomskiego. Z kolei na prawo od pomnika zamykającego aleję macew w 2010 r. postawiony został pomnik-lapidarium z umieszczonymi na nim fragmentami macew odnalezionych podczas rożnych prac ziemnych i remontowych w mieście.
Historia obiektu: Cmentarz żydowski przy ul. Towarowej powstał na nieużytkach miejskich zwanych Czarna Miedza lub Kopaniny podczas pierwszej epidemii cholery w Radomiu w 1831 r. Jeszcze w tym samym roku dozór bożniczy wystosował prośbę o przekształcenie nekropolii na stały cmentarz grzebalny, co oficjalnie uczyniono jesienią 1837 r. Przez cały okres wieku XIX i pierwsze lata wieku XX następował rozwój cmentarza: poszerzanie powierzchni, budowa muru ogrodzeniowego, drogi dojazdowej, domu przedpogrzebowego, wytyczenie głównej alei i kwater grzebalnych. Cmentarz pierwotnie posiadał ok. 5 ha powierzchni i był zadrzewiony. Z cmentarzem związane były m.in. posady: intendenta, 3 grabarzy, 3 posługaczek, woźnicy karawanu, dozorcy (którym był katolik). Nagrobki na cmentarzu w większości posiadały formę piaskowcowej steli, często polichromowanej. W XX w. zaczęły pojawiać się inne formy pomników (marmurowe lub granitowe obeliski, nagrobki żeliwne). W okresie międzywojennym w treści inskrypcji nagrobnych zaczął pojawiać się język polski. Cmentarz został doszczętnie zniszczony przez Niemców w latach 1939-1945. Okupanci macewy wykorzystywali jako budulec do utwardzania płyty lotniska, czy ulic i placów w mieście. Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce w 1951 r. W 1980 r. rozpoczęto prace związane z rewitalizacją cmentarza – wykonano inwentaryzację, przeprowadzono pierwsze prace porządkowe. Finalizacja prac nastąpiła w połowie lat 90. XX w. Ich inicjatorem był Chaim Kincler, którego upamiętnia tablica umieszczona w 2017 r. na wewnętrznej stronie bramy nekropolii. W 2010 r., dzięki współpracy władz Radomia oraz polskich i izraelskich służb więziennych, na cmentarzu powstało lapidarium.
Artystyczne konteksty obiektu: widok cmentarza z ok. 1937 r. utrwalony został na filmie dokumentalnym nakręconym przez J. Diamenta na potrzeby społeczności żydowskich emigrantów w USA.
Literatura, źródła:
M. Rusek, Pomnik na cmentarzu żydowskim gotowy, „Gazeta Wyborcza – Radom” 2010, nr 237, s. 3.
W.M. Kowalik, Radomskie macewy, „Wczoraj i Dziś Radomia”, 2006, nr 4, s. 37-39.
K. Lutka, Radomski Kirkut, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2006, nr 4, s. 34-36.
Cmentarz żydowski w Radomiu (Ochrona zabytków ), „WIK” 1981, nr 11, s. 7-10.
Dodaj wspomnienie