Nazwa obiektu: Dwór w Wośnikach
Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Dwór Bukowieckich, Dwór Pruszaków
Adres obiektu: ul. Wośnicka 123
Czas powstania obiektu: koniec XVIII w. (na pozostałościach dworu z II połowy XVI w.)
Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: XIX w. – dobudowa bocznych skrzydeł dworu; XX w. – dobudowa przedsionka od frontu
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: Bukowieccy lub Gomulińscy
Opis obiektu: Jest to obiekt murowany i otynkowany, usytuowany na wzniesieniu nad rzeką Mleczną. Korpus główny dworu jest jednopiętrowy, frontem zwrócony ku północy, wybudowany na planie prostokąta. Posiada od frontu i tyłu trzyosiowe ryzality, zwieńczone trójkątnymi szczytami. Elewacje budynku mają podział ramowy, biegnący przez dwie kondygnacje oraz gzyms koronujący. Z boku budynek posiada parterowe, niesymetryczne skrzydła (pochodzące z rozbudowy w XIX w.) oraz od frontu przedsionek (dobudowany w XX w.). Budynek główny nakryty jest dachem czterospadowym krytym blachą. Boczne oficyny posiadają dachy dwuspadowe. Od frontu przed budynkiem dworu znajduje się podjazd z klombem, z tyłu zaś – park z aleją grabową na osi.
Historia obiektu: Znane są dokumenty łacińskie, które podają, że w Wośnikach już w XV wieku został wybudowany piętrowy, murowany dwór z drewnianymi dobudówkami. Od początku XVI wieku majątek Wośniki należał do Podlodowskich. W II połowie tego stulecia nowy murowany dwór wzniósł (lub rozbudował wcześniej istniejący) Jan Podlodowski – brat Doroty, której mężem był Jan Kochanowski. Niewykluczone zatem, że największy poeta renesansu bywał w Wośnikach. Z tego okresu w dziejach dworu pochodzą najstarsze, renesansowe drzwi wykonane z kutego żelaza, o awersie dekorowanym motywami rombów. Majątek i folwark Wośniki często zmieniał właścicieli. Byli nimi m.in. Mikołaj z Wośnik (1417), Jaremi z Wośnik (1508), wspomniany Jan Podlodowski (1569), Gronczewscy, Olszowscy, Brzozowscy, Galiccy, Bukowieccy (od 1767), Gomulińscy (od 1776), Kierniccy (od 1789), Rybczyńscy i od 1896 do 1939 r. Pruszakowie.
Dwór w obecnym, klasycystycznym (stanisławowskim) kształcie, z wykorzystaniem murów wcześniejszej, renesansowej warowni, wzniósł (według różnych źródeł) albo Jan Bukowiecki herbu Ogończyk, po nabyciu majątku w 1767 r., albo major Sarjusz-Gomuliński herbu Jelita, po zakupie majątku w 1776 r. Powstała budowla zachowała warowny charakter, czego dowodem są np. grube na 2 m mury i masywne, sklepione piwnice. Prawdziwy rozkwit majątku nastąpił za bytności tu ostatnich właścicieli ziemiańskich. W 1896 roku majątek przejął Władysław Aleksander Pruszak herbu Leliwa, inżynier rolnictwa, właściciel Malczewa i Kończyc koło Radomia oraz Maciejowic koło Kozienic, który zamieszkał tu z żoną Anną i dziećmi Maciejem i Aleksandrą. W tym czasie posiadłość liczyła 356 ha i dzięki sprawnemu zarządzaniu majątek miał opinię jednego z najlepszych w okolicach Radomia. Zespół dworsko-parkowy tworzył obszar rezydencjonalny z dworem i podjazdem, z parkiem od południowej strony, w którym znajdował się staw, zaś nieco z boku usytuowany był ogród domowy i warzywny. Ważną postacią dla historii dworu była Anna Pruszak, z domu Kobylańska, wywodząca się z bogatej rodziny ziemiańskiej, wykształcona w Belgii i na Sorbonie, biegle władająca językiem francuskim. Dzięki jej wspomnieniom, spisanym przez wnuka Tomasza Adama Pruszaka (historyka sztuki), wiadomo, jak w latach 30. ubiegłego wieku wyglądało wnętrze dworu:
Z przedsionka zewnętrznego wchodziło się do przedpokoju, wokół którego położone były dwa pokoje zajmowane przez Helenę i Władysława Pruszaków, pokój ogrodniczki, przedsionek oraz izba ze sklepieniem kolebkowym, klatka schodowa i kuchnia. Na piętrze znajdowały się: gabinet Macieja Pruszaka z biblioteką, salon, pokój jadalny z wyjściem na taras nad przedsionkiem, sypialnia, garderoba oraz pokój niani i dziecka. W salonie stały piec, kanapa, mahoniowy stół i krzesła, duże lampy naftowe z abażurami; wisiały też obrazy. Wyposażenie jadalni stanowiły: długi stół, krzesła, kredens i niski piec. Była tam też winda łącząca jadalnię z kuchnią (…). W przybudówce wschodniej znajdowało się pomieszczenie ogrodnika zajmującego się parkiem i ogrodem „domowym” (…). W przybudówce zachodniej prawdopodobnie mieściła się pralnia dworska. Dwór miał wodociąg, który w tych latach był nieczynny. Dom nie był zelektryfikowany i dlatego używano lamp naftowych.
W okresie międzywojennym na południe od dworu znajdował się piękny park (obecnie zaniedbany) z aleją grabową i licznymi, rzadkimi gatunkami drzew (m.in. miłorząb). Całość zespołu dopełniał ogród „domowy” (owocowo-warzywny) oraz część gospodarcza, z domkami fornalskimi i ogrodnika, murowanymi stajniami, spichlerzem i powozownią.
Czasy świetności dworu przerwał wybuch II wojny światowej. W połowie listopada 1939 roku majątek na Wośnikach przejęli Niemcy, dając Pruszakom zaledwie miesiąc na opuszczenie dworu. Według przekazów, Niemcy zrabowali niemal całe wyposażenie pałacyku, zaledwie część została zachowana do dziś w zbiorach Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Po zakończeniu wojny majątek został z kolei przejęty przez państwo i rozparcelowany w wyniku reformy rolnej. W budynku dworu ulokowano kolejno: Ośrodek Postępu Rolniczego, Zespół Szkół Ogrodniczych, Zespół Szkół Agrotechnicznych i Gospodarki Żywnościowej. Od połączenia placówki ze Szkołą Rolniczą na Wacynie (2002) dwór stał pusty. W 2008 r. władze miasta podjęły decyzję o jego sprzedaży. Rodzina Pruszaków wystąpiła o zwrot majątku, do czego doszło w 2010 r., a następnie sprzedała nieruchomość. Obecnie dwór w Wośnikach wraz z całym byłym majątkiem oczekują na rewaloryzację.
Literatura, źródła:
Monografja wsi Wośniki, „Ku Słońcu” 1931, Nr 10, s. 2-4.
W. M. Kowalik, Dwór w Wośnikach „Ojczyzna Woźnickich”, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2007, Nr 1, s. 17-22.
Wośniki, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 350-351.
T. A. Pruszak, Zespół dworsko-folwarczny w Wośnikach koło Radomia w latach 1896-1939, w: Dwór polski. Zjawisko historyczne i kulturowe, Warszawa 2004, s. 461-471.
https://dworekradom.pl/
Dodaj wspomnienie