1. Nazwa obiektu: kapliczka przydrożna przy zbiegu ulic Wierzbickiej i Bocznej
1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: kapliczka św. Jana Nepomucena, Kapliczka na I (Pierwszym) Południu
2. Adres obiektu: ul. Wierzbicka 96, przy zbiegu z ul. Boczną
3. Czas powstania obiektu: 1748 r.
3a. Najważniejsze przebudowy obiektu: początek lat 90. XX w. – rozbiórka kapliczki i jej odtworzenie kilka metrów dalej w związku z przebudową ul. Wierzbickiej
4. Projektant obiektu: nieznany
5. Wykonawca obiektu: Kazimierz Szorc (1874-1955) – tablica z grawerowanym napisem
6. Opis obiektu: Kapliczka znajduje się w ogólnodostępnej przestrzeni. Wybudowana jest na planie kwadratu i składa się z murowanej podstawy i masywnego cokołu podzielonego poziomo na trzy części. W dolnym segmencie znajdują się wnęki przyozdobione murowanymi krzyżami. Środkowy segment cokołu jest węższy i na każdej ze ścian posiada dekorację w postaci występujących przed lico muru prostokątów. Tu od frontu przymocowana jest metalowa tablica inskrypcyjna z grawerowanym napisem:
Kapliczka ta postawiona w 1748 r.
odnowiona staraniem szanujących
religijne pamiątki w 1903 r.
Poniżej, z prawej strony, umieszczona jest niewielka sygnatura grawerska: „RADOM. K. SZORC”. Najwyższy segment cokołu zawiera część dewocyjną obiektu z wydrążonymi w każdej ze ścian, półkoliście zamkniętymi wnękami. Obecnie jedynie frontowa wnęka wyposażona jest w niewielką, gipsową figurkę Najświętszego Serca Jezusa. Kapliczka nakryta jest czterospadowym, namiotowym dachem, zwieńczonym metalowym krzyżem. Obiekt jest murowany z cegły, otynkowany i pomalowany na żółty kolor. Wysokość kapliczki wynosi ponad 4 m.
7. Historia obiektu: Jest to najstarsza zachowana kapliczka przydrożna w granicach administracyjnych Radomia i zarazem jedyna opisana w Katalogu zabytków sztuki w Polsce, wydanym w 1961 r. Można tam przeczytać: „Kapliczka przydrożna. Na granicy miasta, przy szosie do Skaryszewa. Z 1748, odnawiana 1900. Murowana. Czworoboczna na cokole z płycinami. W górnej części, ponad uskokiem arkadowe wnęki, w jednej z nich rzeźba drewniana św. Jana Nepomucena. Daszek namiotowy”. W opisie tym błędnie podano lokalizację kapliczki – „przy szosie do Skaryszewa”; droga, przy której stoi kapliczka, wiedzie w kierunku Wierzbicy. Obecnie frontową wnękę kapliczki zdobi „pospolita”, gipsowa figurka Serca Pana Jezusa. W przeszłości jednak kapliczka za patrona miała św. Jana Nepomucena, o czym wspominają autorzy Katalogu. Zabytkowa rzeźba Nepomuka zniknęła pomiędzy latami 60. a 80. ubiegłego stulecia. Nie wiadomo, czy odeszła śmiercią naturalną – nadgryziona zębem czasu, czy też padła łupem „kolekcjonera” ludowych świątków. Istnienie w kapliczce rzeźby tego świętego świadczy o żywym kulcie, jakim cieszył się ten męczennik z Pragi. Jego kult zaczął się w Polsce rozprzestrzeniać w czasach, gdy kapliczkę wybudowano (kanonizacja św. Jana Nepomucena odbyła się w 1729 r., 19 lat przed wzniesieniem kapliczki). Choć nie jest znany fundator i budowniczy obiektu, pewne przypuszczenia w tym temacie można wysnuć dzięki interesującej wzmiance umieszczonej przez ks. Jana Wiśniewskiego w „Dekanacie radomskim” (1911). Zapisał on: „Kaplica w Żakowicach na placu dworskim p. Korwin Kochanowskiego sędziego Stężyckiego, stała drewniana kaplica, wystawiona na murowanym lamusie, poświęcona i przyzwoicie utrzymywana. W ołtarzu miała św. Stanisława bpa. Kardynał Lipski pozwolił w niej mszę św. odprawiać”. Konstanty Mikołaj Kochanowski herbu Korwin, o którym mowa w cytacie, pochodził z rodu spokrewnionego z poetą Janem Kochanowskim. Był synem Franciszka Kochanowskiego i Zofii Cetysówny. Urodził się około 1695 r., zmarł w roku 1757, pozostawiając liczne potomstwo. W latach 1744-1757 pełnił funkcję wojskiego stężyckiego. Dziedzicem podradomskich Żakowic był od 1730 r. i jest wielce prawdopodobne, że to właśnie on ufundował zachowaną do dziś kapliczkę. Można by ją więc uznać za cenną pamiątkę historii Żakowic, gdyż po dworze Korwin Kochanowskich nie pozostał obecnie żaden ślad.
Zachowana do dziś, a pochodząca z 1903 r. tablica inskrypcyjna, umieszczona we froncie kapliczki, jest ciekawym świadectwem dbałości o zabytki z początków kształtowania się idei ich ochrony, ale także pięknym dziełem grawera. Był nim Kazimierz Szorc (1874-1955). Tablica mogła być jego pierwszym dziełem po sprowadzeniu się do Radomia i otworzeniu tu zakładu, na co wskazuje anons z Kalendarza adresowego rzemieślników chrześcijan w Radomiu na rok przestępny 1904: „Nowo–otworzona Warszawska Artystyczno-Grawerska Pracownia Kazimierza Szorca w Radomiu, ul. Lubelska № 27”. Dla pełności obrazu warto dodać, że w 2015 r. nieznany sprawca skradł tę zabytkowa tablicę. Dzięki szybkiemu medialnemu nagłośnieniu sprawy i skierowaniu jej do organów ścigania na szczęście udało się ją odzyskać w całości (skruszony sprawca odniósł ją pod kapliczkę). Ciekawy epizod w dziejach obiekt miał miejsce na początku lat 90. XX w. (pomiędzy 1990 a 1994 r.). W związku z poszerzeniem ul. Wierzbickiej kapliczka została rozebrana i odtworzona w miejscu przesuniętym o kilka metrów w głąb ul. Bocznej. Dzisiejszy stan zachowania kapliczki pozostawia wiele do życzenia. Kapliczka z roku na rok coraz bardziej niszczeje. Jeśli wkrótce nie zostaną podjęte kompleksowe prace konserwatorskie, ten cenny zabytek (wpisany do rejestru WKZ Nr 79/B/93 pod datą 28.06.1993 r.), po przeszło 270 latach istnienia, może ulec zatracie.
7a. Artystyczne konteksty obiektu: Wygląd kapliczki ze znajdująca się we frontowej wnęce drewnianą figurą św. Jana Nepomucena utrwalił w okresie międzywojennym na rysunku Stanisław Trzebiński (1902-1943). Z kolei w 1983 r. jej wizerunek na akwareli utrwalił Henryk Sarna (ur. 1933). Wiadomo stąd, że kapliczka posiadała wówczas we frontowej wnęce pokaźny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. W „Galerii Dziedzictwa Kulturowego Radomia” Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia znajduje się, wykonany przez Janusza Sałka w 2005 r., w skali 1:25, model tejże kapliczki. W czerwcu 2020 r. Radomska Inicjatywa Pocztówkowa wydała widokówkę ze zdjęciem kapliczki z 2005 r.
8. Literatura, źródła:
Bąk Z., Miniaturowy Radom. Przy ulicach stoi 100 kapliczek, „Echo Dnia Radomskie” 2006, nr 2, s. 10.
(bk), Kapliczki już w galerii. Najstarsza ma ponad dwieście lat, „Słowo Radomskie” 2006, nr 10, s. 3.
Jelski A., Karta ewidencji zabytku ruchomego – Kapliczka przydrożna, ul. Wierzbicka 96, Radom 1992, Archiwum Delegatura w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
Jelski A., Najstarsza z nich ma już prawie 250 lat, „Życie Radomskie” 1994, nr 12, s. 21.
(Kala), Zabytek czeka na pomoc, „Słowo Radomskie” 2006, nr 112, s. 4.
Kalendarz adresowy rzemieślników chrześcijan w Radomiu na rok przestępny 1904, Radom 1903, s. 17.
Kapliczka przy ul. Wierzbickiej, w: Sekulski J. Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 96.
Kapliczka przydrożna przy ul. Wierzbickiej 36 [właściwie 96], w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 118.
KAR, Widok, który cieszy. Kapliczka po remoncie, „Gazeta Wyborcza Radom” 2003, nr 103, s. 4.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom III, Zeszyt 10, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 37.
Metzger R., Nasze kapliczki spisane z pasją, „Gazeta Wyborcza Radom” 2005, nr 258, s. 2.
NIKA, Złodziej skruszony?, „7 Dni” 2015, nr 503, s. 7.
Piotrowska K., Deka M., Przydrożne znaki wiary, „AVE Gość Radomski” 2010, nr 42, s. V.
(POK), Szukają tablicy skradzionej z kapliczki, „Echo Dnia Radomskie” 2015, nr 214, s. 4.
Puton P., Karta ewidencyjna murowanych kapliczek, figur i krzyży. Kapliczka przydrożna, ul. Wierzbicka 96/ Boczna. Karta Nr A-002, Radom 2005; Nr A-002a, Radom 2010, Archiwum Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia.
Ukradziona tablica wróci do kapliczki, „Echo Dnia Radomskie” 2015, nr 217, s. 4.
Wiśniewski J., Dekanat radomski, Radom 1911, s. 300.
Puton P., Najstarsze w Radomiu żakowickie kapliczki, data publikacji: VIII 2015 r.
http://www.muzeum-radom.pl/turystyka/zabytki/najstarsze-w-radomiu-zakowickie-kapliczki/1639
Dodaj wspomnienie