Koszary wojskowe

Nazwa obiektu: Koszary wojskowe

Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: koszary 26. Mohylewskiego Pułku Piechoty, Kaiser Franz Josef Kaserne, Koszary 72. Pułku Piechoty, Koszary im. Józefa Piłsudskiego

Adres obiektu: obszar pomiędzy ulicami Malczewskiego, Kelles-Krauza, Struga, Chrobrego i Strumieniem (Potokiem) Północnym wraz z najbliższymi okolicami

Czas powstania obiektu: 1817 r.

Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: II połowa XIX w. – rozbudowa koszar w kierunku północnym

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Rząd Królestwa Polskiego

Opis obiektu: Koszary składały się z szeregu budynków murowanych i drewnianych, spośród których do czasów współczesnych przetrwało zaledwie kilka obiektów. Wśród nich znajdują się: dwa parterowe neogotyckie budynki przy ul. Malczewskiego 20B (obecnie siedziba Ośrodka Interwencji Kryzysowej) oraz budynki mieszkalne – tzw. bloki oficerskie przy ul. Malczewskiego 20, 26 i 26A.

Historia obiektu: Obszar na północ od miasta, usytuowany po wschodniej stronie szosy warszawskiej, był wykorzystywany jako miejsce czasowej koncentracji wojsk już w czasach III rozbioru Polski i w okresie Księstwa Warszawskiego. Zaborca austriacki na przełomie XVIII i XIX w. na terenie dzisiejszego Placu Jagiellońskiego urządził szkołę nauki jazdy konnej – z niem. Reitschule – stąd używana o dziś nazwa placu „Rajszula”. Za kluczową datę w dziejach radomskiego zespołu koszarowego należy uznać 25 lutego 1817 r., kiedy to Komisja Województwa Sandomierskiego wezwała władze Radomia do podjęcia natychmiastowych działań zmierzających do zorganizowania koszar. Mieszkańcy miasta i wsi podmiejskich zobowiązali się przekazać na ten cel około 21600 zł. Efektem powziętych działań już wkrótce było powstanie na terenie dzisiejszego Placu Żołnierzy 72. PP (z Mauzoleum płk. D. Czachowskiego) budynków magazynowych i stajni. Obiekty zostały zaprojektowane w stylu klasycystycznym, solidnie wykonane i należycie utrzymywane. Od piaskowego koloru tynku budynków ta część koszar w późniejszym czasie nazwana została „żółtymi” – w przeciwieństwie do koszar „czerwonych” mieszczących się po przeciwnej stronie szosy warszawskiej (ich nazwa wzięła się od nieotynkowanych, ceglastych murów budynków). Warto przywołać relację Juliana Ursyna Niemcewicza, który goszcząc w Radomiu w 1820 r. pisał: Najpiękniejszą atoli ozdobą Radomia są stajnie artylerii konnej i szopy na działa. Są one tak gładko zbudowane, tak pięknie pomalowane, tak czysto utrzymane, ogrodzone, iż w miniaturze można by je postawić za serwis do wetów. Rok po odwiedzinach pisarza powstał projekt koszar w miejscu pomiędzy szosą warszawską, Potokiem Północnym, dzisiejszą ul. Chrobrego i Placem Jagiellońskim. Mieszkańcy Radomia do ich pobudowania zobowiązali się dołożyć kolejne 40 tys. zł, z nadzieją, że powstanie koszar w znacznym stopniu zlikwiduje uciążliwy obowiązek kwaterunku. Dalszy znaczny rozwój infrastruktury koszarowej nastąpił w drugiej połowie XIX w., po upadku powstania styczniowego. Carski zaborca doszedł do wniosku, że w mieście gubernialnym konieczne jest stałe rezydowanie dużej jednostki wojskowej, co da możliwość szybkiej reakcji na wypadek niepokojów społecznych. Tym sposobem w radomskich koszarach ulokował się (wkrótce po przegranej Wojnie Krymskiej) 26. Mohylewski Pułk Piechoty. Także w XX w. następował rozwój zasięgu i zabudowań koszar – między innymi w okresie międzywojennym powstało boisko piłkarskie Klubu Sportowego „Czarni”. Warto pamiętać, że położenie koszar de facto na półtora wieku zahamowało rozwój miasta w kierunku północnym (dopiero demilitaryzacja obszaru w połowie lat 50. XX w. i budowa Osiedla XV-Lecia zmieniły ten stan).

W dzieje koszar wplecionych jest wiele interesujących, choć nierzadko tragicznych wydarzeń, posiadających dziś swe pomniki. W latach 1863-1864 tuż za płotem koszar, nad brzegiem Potoku Północnego, Rosjanie urządzili miejsce straceń powstańców styczniowych (stracono i pochowano tu przynajmniej 46 powstańców). Miejsce ich kaźni upamiętnia kamień-pomnik znajdujący na tyłach II LO im. M. Konopnickiej oraz Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych stojący przy ul. Warszawskiej. W jednym z drewnianych budynków koszarowych Rosjanie jesienią 1863 r. wystawili na widok publiczny zwłoki płk. D. Czachowskiego. W 1916 r. rezydujący w koszarach Austriacy wybudowali pomnik memoriałowy w formie głazu z napisem informującym o rezydowaniu tu 93. PP cesarsko-królewskiej armii (niezachowany). Nocą z 1 na 2 listopada 1918 r. radomskie koszary zostały zdobyte przez Polaków „bez jednego wystrzału”, co dało początek Republice Radomskiej – pierwszej w Królestwie Polskim w pełni niezależnej reprezentacji władz lokalnych przed odzyskaniem niepodległości 11 listopada 1918 r. 19 sierpnia 1923 r. w koszarach – podczas uroczystości poświęcenia i wręczenia sztandaru 72 PP – gościł Prezydent RP Stanisław Wojciechowski. Z kolei 11 listopada 1933 r. w jednym z budynków koszarowych poświęcona została tablica pamiątkowa ku czci Józefa Piłsudskiego (patrona koszar) – niestety do dziś nie zachowana. Z radomskimi koszarami związana jest historia kapitana Jakuba Wajdy – ojca słynnego reżysera Andrzeja (Honorowego Obywatela Miasta Radomia), który służył w jednostce w latach 1935-1939 (zamordowany przez Rosjan w Katyniu). Znana jest historia szabli tego oficera, zakopanej przez jego syna we wrześniu 1939 r., a odkopanej w 1979 r. podczas budowy budynku NOT-u i oddanej Andrzejowi Wajdzie podczas odwiedzin rodzinnego domu w 2011 r., kiedy też powstała tablica pamiątkowa, poświęcona jego ojcu. W okresie okupacji Niemcy na terenie koszar urządzili przejściowy obóz jeniecki, gdzie przetrzymywano m.in. „kleeberczyków”. W drugiej połowie XX w. nastąpiła demilitaryzacja obszaru koszar. Większość budynków została wyburzona na początku XXI w. Na obszarze dawnych koszar powstał kompleks obiektów usługowo-handlowych i rekreacyjno-mieszkalnych (Galeria Słoneczna, Aguapark, Osiedle Słoneczne, park z amfiteatrem i Pasażem prof. L. Kołakowskiego, Radom Bussines Park).

Na terenie koszar na przestrzeni dziejów stacjonowały m.in.:

• 2. Kompania Lekka 1. Brygady Artylerii Pieszej (1815-1831);
• 5. Pułk Piechoty Liniowej (ok. 1825-1831);
• oddziały Korpusu Strzelców Celnych Województwa Sandomierskiego (1830-1831);
• 26. Mohylewski Pułk Piechoty (1856-1915);
• 1. Kompania 93. Pułku Piechoty Armii Austro-Węgierskiej (1915-1918);
• 2. Dywizjon 21. Pułku Artylerii Polowej (1918-1919);
• 2. Szwadron 11 Pułku Ułanów Legionowych (1919-1920);
• 28. Pułk Artylerii Polowej (1919-1922);
• 72. Pułk Piechoty im. płk. D. Czachowskiego (1922-1939);
• 2. Puk Artylerii Lekkiej (1945-1955).

Artystyczne konteksty obiektu: koszary wojskowe stały się tłem jednego z opowiadań Marcina Kępy.

Literatura, źródła:

Koszary wojskowe, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 139, 142.
W. M. Kowalik, Radomskie koszary, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2003, Nr 3, s. 14-21.
Wojsko w Radomiu od średniowiecza po czasy współczesne, pod red. D. Kupisza, Radom 2008.
M. Kępa, Śmierć przez nieostrożność, „Gazeta Wyborcza” 2016, nr 111, dod. „Magazyn Radomski”, s. 8.