Nazwa obiektu: Krzyż uwłaszczeniowy – pomnik Radomskiego Czerwca 1976
Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pomnik Trzech Kamieni
Adres obiektu: skrzyżowanie ulic Stefana Żeromskiego i 25 Czerwca (dawniej Lubelskiej i Wysokiej)
Czas powstania obiektu: ostatnia ćwierć XIX w.
Najważniejsze przebudowy/ rozbudowy obiektu: 1917 r. – zmiana pierwotnego wezwania obiektu
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: uwłaszczeni chłopi z podradomskich wsi Dzierzków, Gołębiów, Wola Gołębiowska i Zamłynie (inskrypcja na tylnej ścianie cokołu krzyża)
Opis obiektu: Jest to żeliwny krzyż na cokole, składający się z piaskowcowej podstawy w formie nałożonych na siebie prostych brył: prostopadłościanów i obelisku w kształcie ściętego stożka, na których ustawiony jest odlany z żeliwa, ozdobny krucyfiks. W przedniej ścianie cokołu krzyża znajduje się napis: „LUD WIEJSKI ZOSTANIE POD \ OPIEKĄ RZĄDU NARODOWEGO, \ MA BYĆ WOLNYM, A WŁASNOŚĆ \ POSIADANEGO GRUNTU PRZEZ \ NIKOGO NIE MOŻE BYĆ WŁO- \ ŚCIANINOWI ODJĘTA.\ TADEUSZ KOŚCIUSZKO \ MANIFEST POŁANIECKI Z DNIA 7 MAJA \ 1794 ROKU.” Obiekt stanowi unikalny element pomnika ludzi skrzywdzonych w związku z robotniczym protestem z 25 Czerwca 1976 r. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków pod datą 28.06.1993 r. i Nr 78/B/93.
Historia obiektu: Koleje losu tego krzyża splatają są w niesłychany sposób z dziejami Polski i są tak jak one mocno zagmatwane. Historia przypisała temu krzyżowi wiele ról – stąd można powiedzieć, że krzyż ten „nie jedno ma imię”. Sięgając do jego korzeni nazwać go trzeba krzyżem „aleksandryjskim”, lub „uwłaszczeniowym”. Należy bowiem pamiętać, że wybudowany został po 1864 r. z namowy (czy też raczej przymusu) rosyjskiej administracji przez chłopów dawnych wsi podradomskich, dziś dzielnic miasta: Dzierzkowa, Gołębiowa, Woli Gołębiowskiej i Zamłynia jako pomnik uwłaszczenia. Historia wiąże więc ten krzyż z Powstaniem Styczniowym, a jego pierwszą funkcją było oddanie czci carowi Aleksandrowi II za nadanie chłopom ziemi. Pierwotnie zatem na krzyżu znajdował się napis w języku polskim i rosyjskim, wysławiający cara „oswobodziciela”. Było to nie w smak naszym przodkom, zdarzyło się więc w 1914 r., że ów pomnik carskiej propagandy został … „udekorowany ludzkiemi ekskrementami”. Już po opuszczeniu przez Rosjan Radomia w 1915 r. „wstydliwy” napis usunięto i w październiku 1917 r. (w ramach obchodów stulecia zgonu Tadeusza Kościuszki) umieszczono nowy – odwołujący się do idei równouprawnienia zawartych w Uniwersale Połanieckim. Tym samym o krzyżu można powiedzieć, że jest „kościuszkowski”. Od międzywojnia aż do początku lat 60. XX wieku obok krzyża funkcjonował codzienny targ, zwany targiem „pod figurką” – mamy więc tym kolejne imię krzyża. Dalsze losy krzyża każą dopisać mu przymiotnik „wzgardzony”, „zepchnięty”. Związane jest to z jego usunięciem w sierpniu 1966 r. przez władze komunistyczne i przeniesieniem go na plac otaczający Kościół Mariacki – obecną Katedrę. Tym samym krzyż nie był bezpośrednim świadkiem wydarzeń Radomskiego Czerwca ’76, rozgrywających się przy dawnej ul. 1 Maja, ale po latach stał się istotnym elementem pomnika upamiętniającego protest. Kamień węgielny pomnika stanął (tam, gdzie do 1966 r. stał krzyż) w 1981 r. Sam krzyż powrócił w to miejsce 10 lat później. Związane to było z nową aranżacją kamienia-pomnika na wizytę w Radomiu papieża Jana Pawła II. Tym sposobem pod krzyżem 4 czerwca 1991 r. modlił się Ojciec Święty. Nie będzie więc chyba przesadą, gdy powiemy że jest to również krzyż „papieski”. Gdy po wizycie papieża do pomnika dodano kolejny element – całość zaczęto zwać „Pomnikiem Trzech Kamieni”. Dziś tych „kamieni” można by naliczyć już blisko dziesięć – mamy więc w Radomiu jedyny w swoim rodzaju, „pączkujący” wokół starego krzyża o zagmatwanej historii, pomnik tego, co „Zaczęło się w Radomiu…”
Artystyczne konteksty obiektu:
Ciekawe relacje o targu odbywającym się pod krzyżem – „figurką” odnaleźć można w opowiadaniu „Przyjazd” Zofii Romanowiczowej z jej tomu „Próby i zamiary” a także we „Wspomnieniach kochanowskich” Romana Lotha oraz książce Marii Walewskiej pt.: „W cieniu ustawy o reformie rolnej”. Wygląd targu „pod figurką” można poznać także dzięki temu, że widok krzyża, u stóp którego rozpościerał się gwarny bazar, utrwalony został na dokumentalnym filmie Polenfeldzug z września 1939, wykonanym przez niemieckiego oficera Klausa Eismana. Na trwających kilka sekund ruchomych obrazach przewija się ów kamienny obelisk, zwieńczony wysokim, żeliwny krzyżem. Obok niego, wzdłuż ul. Żeromskiego, widać szereg zrobionych naprędce i niedbale straganów, wozy zaprzężone w konie i grupkę ludzi w szerokim przekroju wiekowym, handlujących czym popadnie.
Literatura, źródła:
A. Jelski, Krzyż na cokole (upamiętniający uwłaszczenie chłopów), Karta zabytku ruchomego w Archiwum WUOZ – Delegatura w Radomiu, 1992 r.
Krzyże na terenie Parafii Op. N.M.P., w: Kronika Parafii katedralnej Opieki N.M.P. Radom. 1938-1988 [Cz. 1], s. 164.
A. Penkalla, Figura upamiętniająca uwłaszczenie chłopów, Mps w Archiwum WUOZ – Delegatura w Radomiu, sygn. 718.
R. Loth, Wspomnienia kochanowskie, czyli Radom sprzed półwiecza, Radom 2007, s. 34
M. Niwiński, Pomnik trzech kamieni, „Słowo Ludu” 1996, nr 196, s. 11.
P. Puton, Krzyż uwłaszczeniowy, „Wczoraj i Dziś Radomia i Regionu”, 2010, nr 1-4, s. 56-63.
swm, Szaniec Wolności, „AVE” 1995, nr 26, s. 4, 13.
M. Walewska, W cieniu ustawy o reformie rolnej. Wspomnienia 1944-1945, Warszawa 2007, s. 152, 163.
Z. Romanowiczowa, Próby i zamiary, Londyn 1965, s. 116.
Dodaj wspomnienie