1. Nazwa obiektu: Krzyż „Wolności” przy ul. Limanowskiego
1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: „Figura”, Krzyż „garbarski”
2. Adres obiektu: ul. Limanowskiego 31
3. Czas powstania obiektu: 1919 r.
3a. Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: 7 XII 1952 r. – przesunięcie obiektu
4. Projektant obiektu: Józef Staniszewski (1888-1942)
5. Zleceniodawca/budowniczy obiektu: Krzyż ufundowali pracownicy przemysłu garbarskiego w Radomiu. Wykonany został w radomskim zakładzie kamieniarskim Józefa Staniszewskiego (1888-1942).
6. Opis obiektu: Krzyż znajduje się w ogólnododstępnej przestrzeni, po wschodniej stronie ul. B. Limanowskiego, na wysokości Zakładów Przemysłu Tytoniowego (dziś Imperial Tabacco), obok zatoki autobusowej komunikacji miejskiej. Obiekt otacza ozdobny parkan złożony z przęseł kowalskiej roboty, w którego narożach umieszczone są niewielkie mocowania na donice z kwiatami. Krzyż wykonany jest z piaskowca i posiada dość prostą formę. Składa się z kilku nałożonych na siebie i zmniejszających się ku górze brył prostopadłościennych, które wieńczy masywny, rzeźbiony krucyfiks z podobizną Chrystusa. Cokół obiektu ze wszystkich trzech widocznych od ulicy stron pokryty jest rytymi inskrypcjami o religijnej, patriotycznej i faktograficznej treści. Są to następujące napisy – we froncie obiektu: „PRZED TWE OŁTARZE / DZIĘKI CI SKŁADAMY / ZA OJCZYZNĘ WOLNĄ / KTÓRĄ DZISIAJ MAMY” oraz niżej: „TĘ FIGURĘ / UFUNDOWALI ROKU PAŃSKIEGO 1919 / WSPÓŁPRACOWNICY PRZEMYSŁU GARBARSKIEGO / w RADOMIU”. Pod tym napisem, w najniższym segmencie bazy, z prawej strony, znajduje się (obecnie słabo czytelna) sygnatura kamieniarska „STANISZEWSKI”. W południowej ścianie cokołu wyryto: „BÓG PATRZY / CZAS UCIEKA / ŚMIERĆ IDZIE / WIECZNOŚĆ CZEKA”. Napisy z północnej strony krzyża głoszą: „OTO ZNAK CHRYSTUSA PANA / MĘKI PAŃSKIEJ I ZBAWIENIA / ZEGNIJ PRZED NIM SWE KOLANA / I ZŁÓŻ NIEBU DZIĘKCZYNIENIA” i niżej „FIGURKĘ PRZESUNIĘTO / w DNIU 12.7.1952”. W dolnej, frontowej części cokołu krzyża znajduje się tablica z piaskowca zawierająca rytą inskrypcję: „PRZED TWE OŁTARZE / ZANOSIM BŁAGANIE / OJCZYŹNIE / WOLNOŚĆ / RACZ NAM WRÓCIĆ / PANIE / 13 XII 1982 / PRACOWNICY ZPT”.
7. Historia obiektu: Obiekt upamiętnia odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. Jest też jedną z nielicznych, znajdujących się w przestrzeni publicznej Radomia, pamiątek stanu wojennego. Jako cenny zabytek krzyż wpisany został do rejestru zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (wpis Nr 81/B/93 z dnia 7 IX 1993 r.). Wyryta na cokole obiektu data jego przesunięcia (7 XII 1952 r.) związana jest najprawdopodobniej z uderzeniem w niego lokomotywy pociągu, który wykoleił się z bocznicy pobliskich Zakładów Przemysłu Tytoniowego. Pociąg ten, zsunąwszy się z torów, miał zatrzymać się dopiero na cokole obiektu, co przez mieszkańców odczytane zostało jako swego rodzaju znak, gdyż nie dopuściło do wypadnięcia składu na ulicę, gdzie mógł on spowodować większe szkody. Autentyczność tej historii potwierdzają archiwalne fotografie obiektu autorstwa Władysława Michalskiego, pełniącego w okresie PRL funkcję społecznego opiekuna zabytków. W 1979 r. Michalski sfotografował krzyż z ul. Limanowskiego, za plecami którego widać wagon towarowy stojący na bocznicy ZPT. „Krzyż Wolności” z ul. Limanowskiego w Radomiu nie ma niestety szczęścia w kwestii należytej opieki nad nim. Jego stan zachowania pozostawia wiele do życzenia. Obiekt od dziesięcioleci pokrywany jest kolejnymi warstwami farb (także olejnych). Choć zwyczaj „bielenia” kapliczek i wykonania na nich barwnych malatur jest głęboko zakorzeniony w polskiej kulturze (zwłaszcza ludowej), w przypadku obiektów kamiennych często niesie z sobą negatywne konsekwencje w postaci degradacji naturalnego materiału, z jakiego są wykonane. Dotyczy to także “Krzyża Wolności” z ul. Limanowskiego, który w końcu kwietnia 2015 r. został pomalowany farbą w jaskrawych kolorach zieleni i brązu. Potrzeba odnowienia krzyża zgłaszana była kilkakrotnie jako jeden z projektów Budżetu Obywatelskiego Radomia, niestety za każdym razem inicjatywa ta otrzymywała zbyt małą liczbę głosów, by została poddana realizacji.
8. Literatura, źródła:
Hall J., Miejsca pamięci odzyskania niepodległości i obrony Rzeczypospolitej w latach 1918-1920 w Radomiu, „Radomir”, 1988, Nr 4, s. 43, 46.
Jelski A., Karta ewidencji zabytku ruchomego – Krzyż na cokole, ul. Limanowskiego 31, Radom 1993, Archiwum Delegatury w Radomiu WUOZ.
Krzyż wolności, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 157.
Kamieński S.Z., Kapliczki jako rzeczy pospolite. O radomskiej rzeźbie pomnikowej (część dwudziesta szósta), „Miesięcznik Prowincjonalny”, 2013, Nr 4, s. 8.
Maj E., Pasteloza kwitnie nie tylko w Radomiu, „Gazeta Wyborcza Radom”, 2015, Nr 106, s. 2.
Puton P., Pamiątka stanu wojennego. (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2015, nr 12. s. 21.
Puton P., Radomskie krzyże „wolności”, „Głos Mariacki”, 2011, Nr 3, s. 12-13.
Puton P., Wiaderko farby nie wystarczy. Ktoś odnowił krzyż stojący przy ul. Limanowskiego, efekt jest… porażający [rozm. przepr. K. Ludwińska], „Gazeta Wyborcza Radom”, 2015, Nr 104, s. 2.
Dodaj wspomnienie