Nazwa obiektu: Plac Konstytucji 3 Maja
Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Plac Cerkiewny/Plac Soborny/Plac Zielony/ Plac 3 Maja/Plac Św. Stanisława/Adolf Hitler-Platz/Plac Konstytucji
Adres obiektu: przy skrzyżowaniu ulicy Żeromskiego z ulicami Piłsudskiego i Focha
Czas powstania obiektu: 1875 r.
Najważniejsze przebudowy obiektu: 1884 r. – urządzenie skweru w miejscu mającej się budować cerkwi; 1940 r. – usunięcie ogrodzenia kościoła garnizonowego przez niemieckiego okupanta; 2002 r. – wyłożenie placu płytami granitowymi i kostką
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: władze miasta Radomia
Opis obiektu: Plac posiada kształt zbliżony do kwadratu z obrzeżną, pierzejową zabudową od strony południowo-wschodniej i południowo-zachodniej, z osiowo wpadającą od południa ul. Piłsudskiego. Od północy plac ogranicza ul. Żeromskiego. Naturalnym zapleczem Placu Konstytucji 3 Maja jest starszy od niego o ćwierć wieku plac przed budynkiem dawnego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (Fontanny). Centralnym punktem placu jest stojący wśród drzew kościół garnizonowy pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, otoczony parkanem. Na placu, w bliskości ulicy Żeromskiego, po obu stronach kościoła garnizonowego, znajdują się dwa pomniki: prof. Leszka Kołakowskiego (odsłonięty 23 października 2016 r., autorstwa prof. Karola Badyny) oraz Witolda Gombrowicza (oddany 28 grudnia 2017 r., autorstwa Sławomira Micka).
Historia obiektu: Plac w tej części miasta zaplanowany został już w latach 1818-1822, z tym że pochodzący z tego okresu plan regulacyjny miasta sporządzony przez Józefa Sadkowskiego przewidywał jego utworzenie na przecięciu nowo wytyczonych ulic – dzisiejszych Piłsudskiego i Sienkiewicza (druga z ulic miała przecinać pierwszą i dochodzić aż do dzisiejszej ulicy Traugutta). Do zaprojektowania Placu Konstytucji 3 Maja w obecnym miejscu doszło w 1846 r., zaś do realizacji tego zamierzenia – w roku 1875 r. Wtedy to wykupiono przy ul. Lubelskiej, naprzeciwko skweru przed gmachem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, kilka działek od J. Janoty, L. Makarskiego i A. Stańskiego o łącznej powierzchni 3486 sążni kwadratowych. Ziemie te zostały w 1879 r. ogrodzone metalowym, artystycznym ogrodzeniem. Zakup gruntów związany był z planami budowy w centrum Radomia cerkwi prawosławnej. Warto zaznaczyć, że działania władz rosyjskich w tym względzie nabrały tempa po tym, jak w 1873 r. plany budowy nowego kościoła katolickiego na terenie dzisiejszego placu zasygnalizował bp A. Juszyński. Świadome tego, że powstający plac będzie miał reprezentacyjne położenia, a powstała na nim świątynia – symboliczną i propagandową wymowę – zaborcze władze zaaprobowały jednak poświęcenie placu dla celów budowy prawosławnego soboru. W 1875 r. hr. F. Berg wydał przepisy nakazujące nadanie wszystkim budowanym w „Priwislanskim Kraju” cerkwiom cech stylu bizantyjskiego lub moskiewsko-bizantyjskiego. W takim duchu, z pewnym opóźnieniem, na placu wzniesiona została ostatecznie w latach 1896-1902 cerkiew pw. św. Mikołaja, w randze soboru (katedry). Jej charakterystyczne złocone kopuły przez ćwierć wieku zaświadczały o tym, pod czyim panowaniem znajduje (znajdowało) się miasto.
Wkrótce po wytyczeniu placu, wiele lat przed wzniesieniem cerkwi, zaczęła powstawać jego obrzeżna zabudowa, która do I wojny światowej wypełniła pierzeje niemal w całości. Przy placu powstało kilka charakterystycznych budowli, z okazałym pałacem Karschów na czele (1881-1882). Nowego znaczenia nabrał plac wraz z zakończeniem I wojny światowej, przebudową cerkwi na kościół garnizonowy (1925-1930) i zlokalizowaniem tu Płyty Nieznanego Żołnierza (1925). Od tej pory Plac 3 Maja stał się miejscem zgromadzeń radomian i organizowania różnego rodzaju uroczystości. W 1940 r. Niemcy usunęli Płytę Nieznanego Żołnierza i rozebrali ogrodzenie kościoła garnizonowego, otwierając przestrzeń placu. Po zakończeniu wojny parkan odbudowano w formie niskiego murku, który w 2009 r. przebudowano i zwieńczono żelaznymi sztachetami – na nowo zamykając przestrzeń wokół świątyni. Nawierzchnia placu początkowo wyłożona była brukiem – tzw. „kocimi łbami”. Po wojnie została wyasfaltowana, a w 2002 r. (podczas tworzenia w ciągu ul. Żeromskiego deptaka) – pokryta granitowymi płytami i kostką. Miejsce to dzięki temu uzyskało status najbardziej reprezentacyjnego placu miasta, co podkreśla dodatkowo bliskość lubianych przez radomian, a położonych tuż obok, fontann.
Bogate dzieje placu mają swe odzwierciedlenie w licznych zmianach jego nazwy. Wraz z wytyczeniem plac nazwany został cerkiewnym. Od 1898 r. – Placem Sobornym. Gdy w czasie I wojny światowej Rosjanie opuścili Radom, w maju 1916 r. przemianowany został na Plac Zielony, by już jesienią tego roku otrzymać miano Placu 3 Maja. W okresie międzywojennym określany był niekiedy Placem Św. Stanisława. 1 września 1940 r. okupujący miasto Niemcy przemianowali go na Adolf Hitler-Platz. W latach 1945-1948 powrócono do międzywojennej nazwy Plac 3 Maja, by później zastąpić ją mianem Placu Konstytucji. Ostatecznie 27 kwietnia 1981 r. otrzymał nazwę Plac Konstytucji 3 Maja.
Artystyczne konteksty obiektu: Plac Konstytucji 3 Maja, jako centralny punkt śródmieścia, z okazałymi, charakterystycznymi budowlami, na przestrzeni lat wielokrotnie utrwalany był na płótnach rodzimych malarzy (np. Andrzej Minajew, Bożena Popławska), czy też opisywany w twórczości prozatorskiej i pamiętnikarskiej. Literackie echa placu odnaleźć można w książkach Jana Gauzego (opis manifestacji i wysadzenia w powietrze ogrodzenia soboru w czasach Rewolucji 1905 roku), Romana Lotha (wspomnienia życia miasta z połowy XX w.), czy Andrzeja Pinno (wspomnienia o codziennych „życiu” placu, widzianym z okna rodzinnego domu). Opowiadania opisujące moment poświęcenia świeżo wybudowanej na placu cerkwi poświęcił też Marcin Kępa.
Literatura, źródła:
Plac Konstytucji 3 Maja, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 223.
W.M. Kowalik, Plac Konstytucji 3 Maja, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2002, nr 1, s. 28-32.
J. Luboński, Monografja historyczna miasta Radomia, Radom 1907, s. 158-159.
J. Gauze, Złożysz przysięgę, będziesz z nami, Warszawa 1973, s. 53.
M. Kępa, Było nie było. Powidoki radomskie (opowiadanie „To się Ruscy doczekali…”, Radom 2017, s. 30-34.
R. Loth, Wspomnienia kochanowskie, czyli Radom sprzed półwiecza, Radom 2007, s. 36-38, 42.
A. Pinno, Rodzina, Radom 2003, s. 8-9.
Dodaj wspomnienie