Nazwa obiektu: Statua Matki Bożej Niepokalanej przed kościołem oo. Bernardynów
Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Figura Matki Bożej/ Figura Maryi Niepokalanej/ Figura Matki Bożej Niepokalanie Poczętej
Adres obiektu: ul. Żeromskiego 6 – skwer przed kościołem oo. Bernardynów
Czas powstania obiektu: 1858 r.
Projektant obiektu: rzeźbiarz Daniel Zaleski (1827-1868)
Zleceniodawca obiektu: Antoni Plewiński
Opis obiektu: Rzeźba Matki Bożej Niepokalanej znajduje się po południowej stronie ul. Żeromskiego – na ogólnodostępnym skwerze przed kościołem oo. Bernardynów, zwanym niekiedy Placem św. Katarzyny. Usytuowana jest na osi bocznej kaplicy noszącej wezwanie św. Anny i posiadającej renesansowy szczyt imitujący kopułę. Przed obiektem znajduje się spory plac, obecnie ukształtowany jako klomb kwiatowy. Figura ustawiona jest na płaskiej ławie kamiennej, na której znajduje się dwustopniowa, kamienna baza (do początku XXI w. podstawę cokołu stanowił płaski stożek wykonany z mozaiki kamiennych płyt. Od frontu umieszczony był utworzony z kamieni monogram Maryi). Wyżej wznosi się cokół – podzielony w poziomie na dwie części. We frontowej ścianie wyższej jego części znajduje się prostokątna, wklęsła płycina z inskrypcją:
O MARYO!
BEZ GRZECHU POCZĘTA
MÓDL SIĘ ZA NAMI
KTÓRZY SIĘ DO CIEBIE
UCIEKAMY
1858 R.
Trzon cokołu zwieńczony jest wystającym gzymsem, na którym znajduje się kwadratowy podest z ustawioną na nim kulą ziemską – ściętą u dołu i przewiązaną okrągłą opaską z wieńca stylizowanych liści akantu. Matka Boża stoi na globie i półksiężycu przydeptując lewą, bosą stopą głowę węża. Postać Maryi ubrana jest w długie szaty: suknię i płaszcz opadające w fałdach do stóp. Głowa Maryi – o długich, nieosłoniętych chustą włosach – jest schylona ku dołowi. Ręce ugięte są w łokciach, a dłonie złożone na piersiach. Figura i cały obiekt wykonane są z piaskowca w stylu późnego klasycyzmu. Wysokość całości to 4,5 m. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków pod datą 14 maja 1984 r. i Nr 37/B/31.
Historia obiektu: Figura Matki Bożej Niepokalanej, choć jest obiektem niewielkim, kryje w sobie prawdziwe bogactwo historii. W ciągu ponad 160 lat istnienia wokół tej niepozornej rzeźby rozegrało się wiele interesujących wydarzeń, odcisnęło wiele „znaków czasu”. Autorem figury jest warszawski rzeźbiarz Daniel Zaleski (1827-1868) – uczeń Konstantego Hegla w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie w 1852 r. uzyskał patent. Zaleski był jednym z najzdolniejszych młodych rzeźbiarzy warszawskich połowy XIX w. Został uhonorowany kilkoma nagrodami i wyróżnieniami Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Tworzył przede wszystkim rzeźbę sakralną i religijną, w tym właśnie kilka posągów Maryi. Radomska Statua Matki Boskiej ufundowana została przez obywatela Antoniego Plewińskiego, wieloletniego urzędnika Rządu Gubernialnego Radomskiego. Fundator figury to zapewne ten sam Plewiński, który w 1866 r. nabył część podradomskich Parznic. Poświęcenie rzeźby odbyło się 13 czerwca 1858 r., czego pamiątką były odbite obrazki z jej wyobrażeniem (niezachowane). Figura od samego początku była iluminowana.
Bywało, że los figury był zagrożony. Oto kilka przykładów: w czasie wichury z 26-27 grudnia 1917 r. figurę uszkodził powalony stary kasztanowiec. Rzeźbę uszkodziła także jedna z letnich burz, 31 lipca 2001 r. W obu przypadkach rzeźbę naprawiono. Istnieniu zabytku, prócz gwałtownych zjawisk atmosferycznych, zagrażały także ludzkie plany i decyzje. Tak było np. w latach 30. XX w., kiedy to socjalistyczny Zarząd Miasta próbował usunąć figurę z placu „ze względów urbanistycznych”. Pomysł wrócił także podczas niemieckiej okupacji. Szczęśliwie nie doszło do realizacji tych zamierzeń.
Figura Matki Bożej Niepokalanej w burzliwe dzieje Radomia wpisała się już parę lat po jej wybudowaniu. Plac z figurą stał się areną manifestacji narodowo-niepodległościowych, poprzedzających wybuch powstania styczniowego – mimo zakazu takich zgromadzeń, wydanego przez gubernatora Leontyna Oppermana. Do największej manifestacji patriotycznej doszło przed figurą w Zielone Święta, 19 maja 1861 r. Rzeźbę Matki Bożej udekorowano wówczas wieńcami z kwiatów, a na wzniesionym łuku triumfalnym z orłem polskim w koronie umieszczono napis: „Królowo Korony Polskiej, módl się za nami”. Przed figurą Niepokalanej wznoszono antyrosyjskie okrzyki i śpiewano pieśni „Boże coś Polskę”, „Serdeczna Matko”, „Z dymem pożarów” oraz „Boże, lud Twój na kolanach, błaga cię modlitwą Joba, Polska ziemia w krwi i ranach, wszędzie łzy, wszędzie żałoba”. Ostatnia z pieśni była ułożona przez miejscowych Bernardynów i śpiewana tylko w Radomiu. Tak tamte wydarzenia wspomina w swym pamiętniku Jadwiga Prendowska: W Radomiu pod statuą Matki Boskiej, przed kościołem Bernardynów co dzień śpiewano pieśni patriotyczno-pobożne, co wieczorem przy oświetleniu lampami rozmieszczonymi wśród kwiatów i zieleni cudownie wyglądało. Kuzynki mego męża, bardzo ładne i starannie wychowane panny, nosiły za procesjami chorągwie narodowo-religijne, które wszędzie kosztowne i piękne sprawiano. Pomnik Maryi Niepokalanej stał się świadkiem patriotycznych manifestacji także w czasach Rewolucji 1905 Roku, czego ciekawe, literackie świadectwo odnaleźć można w twórczości Jana Gauzego.
Osobnego omówienia wymaga tytulatura rzeźby i związana z nią pewna miejska legenda. Na figurze Matka Boża jest ukazana jako Immaculata – czyli Niepokalana. Dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny ogłosił papież Pius IX 8 grudnia 1854 r. Radomska figura powstała ledwo cztery lata później i przez radomian okrzyknięta została drugą w Europie statuą Niepokalanej, wybudowaną po ogłoszeniu dogmatu (za pierwszą uznaje się rzeźbę Maryi Niepokalanej z Placu Hiszpańskiego w Rzymie). Czy skromna radomska statua stojąca przed kościołem św. Katarzyny powstała rzeczywiście jako drugi na starym kontynencie pomnik Maryi sławiący Ją w świetle treści papieskiego dogmatu? Na takie pytanie trudno odpowiedzieć. Nikt jak dotąd nie obalił tej tezy, stąd radomianie z chęcią dalej ją pielęgnują. Warto podkreślić, że usytuowanie figury przed kościołem oo. Bernardynów nie jest przypadkowe. W jego murach bowiem w 1740 r., powstało Bractwo Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, które już w 1743 r. posiadało swój ołtarz Maryi Panny Godzinowej (kult Niepokalanego poczęcia w Kościele wyprzedził papieski dogmat o kilkanaście wieków). W 150. rocznicę ogłoszenia dogmatu, 8 grudnia 2004 r., ówczesny ordynariusz radomski bp Zygmunt Zimowski dokonał poświęcenia odnowionej figury i oddał wszystkich mieszkańców miasta pod opiekę Matki Niepokalanej. Od tej pory corocznie 8 grudnia przy tejże ustrojonej w świerkowe gałązki figurze mieszkańcy Radomia i diecezji radomskiej polecani są wstawiennictwu Maryi.
Artystyczne konteksty obiektu: Figura Matki Bożej Niepokalanej w ciągu ponad półtora wieku swego istnienia niejednokrotnie stawała się obiektem utrwalanym na płótnach obrazów czy kartach tekstów literackich i wspomnieniowych. Wzmiankowali o niej cytowana Jadwiga Prendowska, Jan Gauze i Marcin Kępa. Najciekawszy i najbardziej zaskakujący z opisów, posiadający odniesienia do radomskiej statuy Niepokalanej, zawarty jest w książce „Żydzi dnia powszedniego” Jehoszuy Perlego (1888-1944) – żydowskiego pisarza radomskiego pochodzenia, który po kilkudziesięciu latach od wyjazdu z naszego miasta tak wspominał swe dziecięce lata, spędzone tu na przełomie XIX i XX wieku: Za oknem dziadków stał ogrodzony żelaznymi sztachetami kościół Bernardynów. Był to czerwony budynek o długich ciemnych oknach i wysokich szpiczastych drzwiach. Wokół wysokich murów kościoła rosły szeroko rozgałęzione drzewa kasztanowe, które swą chłodnawą ciszą chroniły ciemne oblicze Świętej Madonny (…). Teraz, zimą, gałęzie kasztanów obsypane były śniegiem, niby rozkruszoną solą. Mury odsłonięte, zimne. Ciemna twarz Matki Boskiej pochylona była ku półobnażonej piersi, jakby ze wstydu przed otaczającą pustką. Pewnego wieczoru siedziałem sobie przy oknie i patrzyłem na to, co dzieje się na zewnątrz. Słońce zachodziło za drugą stronę krzyża. Było to zachodzące słońce, duże, nawet bardzo duże. Wyglądało jak płaski złoty talerz. Nad dachem i krzyżem błyszczało drżące, jasne, ogniste światło, które odbijało się w szybach stojących po przeciwnej stronie domów (…). Patrzyłem więc na płonący krzyż i myślałem o tym, że już jutro będę musiał znów pójść do chederu.
Literatura, źródła:
J. Gauze, Złożysz przysięgę, będziesz z nami, Warszawa 1973, s. 48-49.
M. Kępa, Było nie było. Powidoki radomskie, Radom 2017.
W.M. Kowalik, Z dziejów bernardyńskiej figury, „Wczoraj i dziś Radomia” 2008, nr 1, s. 26-27.
M. Krawczyk, Bernardyni radomscy. Zarys dziejów, Radom 2016, s. 26.
D. Kuncewicz, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Figura Matki Boskiej Niepokalanej, teren przy kościele oo. Bernardynów, Radom 1981, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
M.I. Kwiatkowska, Rzeźbiarze warszawscy XIX wieku, Warszawa 1995, s. 106-109.
J. Luboński, Monografja historyczna miasta Radomia, Radom 1907, s. 121.
R. Mizera, Radom uczcił 150. rocznicę ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu, „AVE” 2005, nr 2, s. 2.
E. Orzechowska, Radomscy Bernardyni w dobie Powstania Styczniowego, Radom 2008.
J. Perle, Żydzi dnia powszedniego, Wrocław 1998, s. 49 [wydanie oryginalne – w jidysz – 1935 r.].
J. Prendowska, Moje wspomnienia, Kraków 1962, s. 38-39.
P. Puton, Obiekty małej architektury sakralnej wokół zespołu klasztornego oo. Bernardynów, w: Wpisani w dzieje Radomia. Pięćset pięćdziesiąta rocznica przybycia oo. Bernardynów do Radomia (1468-2018), pod red. ks. Michała Krawczyka i Aleksandra Krzysztofa Sitnika OFM, Kalwaria Zebrzydowska 2018, s. 509-550.
P. Puton, Immaculata. Figura Niepokalanej sprzed kościoła oo. bernardynów w Radomiu, „Królowa Świata” 2017, nr 12, s. 6-7.
REM, Wiekowa i jak nowa. Zabytki: odnowiona figura przed klasztorem, „Gazeta Wyborcza Radom” 2002, nr 181, s. 4.
W. Wdowski, Dokumentacja konserwatorska rzeźby kamiennej /piaskowiec/ przedstawiającej „Matkę Bożą Niepokalaną” sprzed kościoła oo. Bernardynów w Radomiu, Radom 2002, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 262-263.
Dodaj wspomnienie