1. Nazwa obiektu: Zakłady Handlowo-Przemysłowe „Stemar”
1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Radomska Fabryka Papy i Smarów „Stemar”, „STEMAR”,
2. Adres obiektu: ul. Metalowa 2 (dziś Metalowa 11)
3. Czas powstania obiektu: 1916 r.
3a. Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: 1921 r. – wzniesienie neogotyckiego budynku fabrycznego
4. Projektant obiektu: Henryk Nowakowski
5. Zleceniodawca obiektu: Marian Józef Szmorliński (zm. 12 IV 1968 r.), Stanisław Brzozowski (1889-1944)
6. Opis obiektu: Zachowany do dziś budynek fabryczny znajduje się pomiędzy ulicami Metalową i Odrodzenia na Glinicach. Wzniesiony został jako okazały gmach w układzie bazylikowym w modnym stylu neogotyckim. Budynek posiada trzy „nawy”, z których środkowa jest wyższa. Pierwotnie nakryta była dwuspadowym dachem, który od połaci nakrywających niższe segmenty fabryki oddzielały okna świetlikowe (obecnie obiekt posiada jedną, dwuspadową połać dachu nad wszystkimi trzema „nawami”). Obydwa szczyty budynku zwieńczone są schodkowo i ozdobione metalowymi chorągwiami z datą „1921”. Budynek na wysokości parteru i w wyższej kondygnacji środkowej „nawy” wyposażony jest w rząd dużych okien doświetlających wnętrze. Po wschodniej stronie budynku, znajdował się symetrycznie umieszczony ryzalit z szerokimi drzwiami wejściowymi do fabryki. Dawniej nad dach budynku wyrastał wysoki komin. Pierwotny, neogotycki budynek fabryczny z czerwonej cegły obecnie jest otynkowany.
7. Historia obiektu: Początki przedsiębiorstwa sięgają 1916 r. i wiążą się z założeniem przez Mariana Józefa Szmorlińskiego (zajmował się działem handlowym) i Stanisława Brzozowskiego (prowadził dział techniczny) handlu materiałami budowlanymi i świadczenia usług remontowo-budowlanych. Co ciekawe, jednym z pierwszych zleceń, jakie otrzymała firma, był remont radomskiego dworca kolejowego, zniszczonego (podpalonego) w 1915 r. przez wycofujące się wojska rosyjskie. W 1917 r. Szmorliński i Brzozowski otworzyli Dom Techniczno-Handlowy, w którym sprzedawali artykuły metalowe, m.in. blachę, kotły, czy narzędzia. Biuro Domu mieściło się przy Placu 3 Maja 1, skład zaś na ul. Zgodnej 6. Ważną datą w dziejach przedsiębiorstwa był lipiec 1919 r., kiedy to właściciele uruchomili Radomską Fabrykę Smarów „Stemar”. W asortymencie produkcji oprócz smarów znalazły się też oleje, tektura smołowa (papa), oraz opał. Wkrótce, w 1921 r. ukończony został okazały budynek fabryczny, wzniesiony w stylu neogotyckim według projektu technika miejskiego Henryka Nowakowskiego. Pozwoliło to przedsiębiorstwu rozszerzyć ofertę o roboty dekarskie, asfaltowe i izolacyjne oraz produkcję wyrobów korkowych i przetwórstwo chemiczne. Nie bez znaczenia dla rozwoju zakładu było także posiadanie własnej rampy kolejowej. W rozwoju firmy nie przeszkodził nawet pożar z 30 maja 1923 r., który zniszczył zabudowania zakładu (w ciągu kilku tygodni je odbudowano). Istotne zmiany w dziejach przedsiębiorstwa zaszły w listopadzie 1926 r., kiedy to Stanisław Brzozowski odsprzedał swoje udziały wspólnikowi Marianowi Szmorlińskiemu. W 1932 r. jedna z położonych w pobliżu zakładu ulic, w nawiązaniu do jego działalności, nazwana została Smolną. Przedsiębiorstwo w końcu lat 30 XX w. tak reklamowało się w specjalnym folderze, wydrukowanym przez drukarnię Trzebińskich:
„Odpowiednia izolacja i dobre pokrycie dachowe, to ochrona całości budynku. Tektury dachowe i preparaty izolacyjne wyrabiane w naszej fabryce z najlepszych surowców, dają całkowitą gwarancję dobrych wyników przy ich zastosowaniu w budownictwie. Kryjcie dachy tekturą filcowo-bitumiczną „STEMOLIT”, kolorową tekturą filcowo-bitumiczną „EMALIT”, patentowaną tekturą filcowo-bitumiczną uzbrojoną impregnowaną tkaniną jutową „FIBIZOL”. Reperujcie i konserwujcie zniszczone dachy „STEMOLAKIEM” i „STEMOKITEM”. Izolujcie ściany i fundamenty „STEMIZOLEM”. W celu zabezpieczenia muru od wilgoci i przenikania wody stosujcie do zaprawy cementowej emulsję „STEMUR”. Fabryka była jedną z pierwszych w dziejach miasta, która swój rozwój oparła na wypracowaniu własnej marki i linii produktów, których nazwy odwoływały się do firmy. Dodatkowo renomę przedsiębiorstwa budowano poprzez upublicznianie licznych rekomendacji dla jego produktów, nadsyłanych przez rożne znane osoby i firmy. Fabryka „Stemar” w okresie międzywojennym w szczytowym momencie (sierpień 1939 r.) zatrudniała 95 pracowników (w 1923 r. – tylko 17). Prosperity nie przerwał nawet wybuch II wojny światowej. 3 lutego 1940 r. przy ul. Hożej 57 w Warszawie otworzona została filia Fabryki (po dwóch latach przekształcona w oddział). Mniej szczęścia miał „Stemar” już po zakończeniu wojny. Zakład działał do początku lat 50. XX w., kiedy to został zlikwidowany. W 1952 r. w zabudowaniach pofabrycznych umieszczono Techniczną Obsługę Rolnictwa. Obecnie na terenie dawnego przedsiębiorstwa „Stemar” mieszczą się m.in. zakład obróbki metali i serwis samochodowy, a zachowany budynek fabryczny – choć mocno zniekształcony i zaniedbany – stanowi cenne dziedzictwo industrialnej architektury Radomia sprzed 100 lat.
8. Literatura, źródła:
Folder reklamowy Zakładów Handlowo-Przemysłowych „Stemar” (reprodukcja ze zbiorów Tomasza Staniszewskiego)
Handel i przemysł Ziemi Radomskiej i Kieleckiej. II. Dział chemiczny, „Słowo” 12 IX 1923, nr 206, s. 3.
Zakłady Handlowo-Przemysłowe „Stemar”, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 360.
Zakłady Przem.-Handlowe “Stemar”, „Ziemia Radomska” 22 IV 1934, Nr specjalny A (poświęcony przemysłowi województwa kieleckiego), s. 24.
Dodaj wspomnienie